Molen Het Juffertje / Het Moertje, Zaandam-Oost

geschiedenis

toestand

verdwenen

bouwjaar

1596

verdwenen

na 1629

afkomstig van

Uitgeest (Het Juffertje (2e))

opvolger

Zaandam-Oost (De Juffer)

geschiedenis

Over het Juffertje is zeer veel geschreven. Zo zou het de eerste houtzaagmolen in Nederland zijn, gebouwd in 1592 door Cornelis Cornelisz. van Uitgeest. Deze Cornelis Cornelisz. verkreeg op 15 december 1593 van de Staten van Holland een octrooi voor de uitvinding van de windhoutzaagmolen. Voorheen werd al het hout met de hand gezaagd. Latere uitvindingen van Cornelis Cornelisz. waren o.a. de krukas, het zgn. “besondere creckwerck” een oliemolen die was voorzien van kantstenen, de centrifugaalpomp en een speciaal type rosmolen.

In 1596 verkocht Cornelis Cornelisz. zijn houtzaagmolen aan de Zaandammer Dirck Sybrantsz. Deze liet de vlotmolen verslepen naar Zaandam-Oost, alwaar de molen weer werd herbouwd op een erf iets ten noorden van de tegenwoordige spoorbrug. Hierna moeten diverse verbeteringen zijn aangebracht waardoor na verloop van tijd het type paltrokmolen ontstond. Zo werd de bovenas gescheiden van de krukas, hierdoor konden de wieken weer gekanteld worden en bovendien verlengd door de verhoging van de kap, en werd een betere overbrengingsverhouding mogelijk. Ook plaatste Sybrantsz. de molen op een ringmuur met een centraal draaipunt, wat de stabiliteit, bereikbaarheid en capaciteit sterk verbeterde.

Dirck Sybrantsz. werd later bekend, doordat hij als eerste een houtzaagmolen van het type bovenkruier liet bouwen. Dit gebeurde in het jaar 1614 aan de westkant van Zaandam, ongeveer schuin tegenover Het Juffertje. Deze molen droeg de naam De Grauwe Beer.

Hoe de precieze geschiedenis van Het Juffertje verder verliep is niet helemaal duidelijk. Wel is het bekend dat het molentje na te zijn geplaatst in Zaandam, meerdere malen werd vergroot en verbeterd. In welk jaar Dirck Sybrantsz. afstand deed van Het Juffertje is niet bekend. In 1629 behoorde de molen toe aan Pieter Willemsz. De molen stond toen bekend onder de naam ’t Moertjen. Volgens Pieter Boorsma moest deze naam worden geïnterpreteerd als het Moertje of Moedermolen. Het Juffertje was de moeder van alle paltrokmolens.

Na 1629 wordt er niets meer over de molen vernomen. Hoe en wanneer Het Juffertje verdween is niet duidelijk. In 1668 werd er melding gemaakt van een (nieuwe) molen op erf van Het Juffertje. Deze molen heette De Juffer en behoorde tot het type paltrok. Qua uiterlijk verschilde deze molen niet van zijn soortgenoten.
Het bouwjaar van deze molen is nimmer gevonden en het blijft dus gissen of er een link bestaat tussen Het Moertje en deze Juffer. Het zou niet ondenkelijk zijn dat Het Juffertje op een gegeven moment werd afgebroken en dat er met onderdelen van deze molen een nieuwe molen werd gebouwd.
Nader onderzoek zal nodig zijn om de geschiedenis van deze molens te achterhalen.

Bronnen ondermeer:
- “Duizend Zaanse molens”, P. Boorsma 1968 blz. 73/ 249.
- “de Zaende” 4e jaargang 1949 blz. 108-111/ 174-180/ 193-213.
- “Cornelis Corneliszoon van Uitgeest”, P. Groot 2002 blz. 11-21.
- “Molens in de Banne Uitgeest”, Dr. A.J. Kölker blz. 13-18/ 42-44.
- Informatie van J.J. Kamphuis, 16 okt. 2012, www.industriemolens.nl.