Jan Sweerts jr., vroeger eigenaar van de Westermolen (molen 06912 m), kocht het perceel van de voormalige zaagmolen De Samson (sectie D no. 26, molen 07687) op het Klein Westerbuiten van de Joodse slager A.L. Hart. Sweerts zal er stellig een bedoeling mee hebben gehad toen hij het stuk land verkocht aan Gerrit van de Gevel, korenmolenaar te Nieuw Helvoet, want die laatste vroeg in 1855 aan Burgemeester en Wethouders van Edam of hij daar een koren- en pelmolen op mocht stichten. De heren hadden al eerder een verzoek om advies hierover besproken: een vergunning moest namelijk via de minister door de koning zelf worden verleend.
Op 4 juli 1854 verleende Z.M. koning Willem III toestemming aan Gerrit van de Gevel, korenmolenaar uit Nieuw Helvoet voor de bouw van een achtkante stellingkorenmolen met stenen onderbouw. Omdat de minister van financiën op 4 juli 1854 na dit advies zijn toestemming had gegeven, kon het college niet anders dan in te stemmen met de bouw. In augustus 1855 was de molen voltooid. De naam is door de bevolking aan deze molen gegeven omdat rond dezelfde tijd de molen van weduwe Molenaar (molen 08262) aan het Grasdijkje afbrandde.
Van de Gevel, die reeds in 1860 naast de molen in het molenaarshuis moet hebben gewoond, verkocht het complex in 1862 voor ƒ 6500,= aan Pieter Dompselaar uit Hilversum en vertrok naar Vlaardingen. Ook Dompselaar bleef niet lang in Edam, want in 1870 kocht Arnoldus Johannes Banning, een molenaarszoon uit Workum (zie de Westerrogmolen, molen 03165 d), de molen c.a. voor ƒ 7000 en vertrok Pieter naar Utrecht. Het gemeenteverslag van 1874 noemde voor het eerst de naam van de molen: Banning was eigenaar van de korenmolen "de Vervanger". Onder zijn beheer werden in het kadaster ook de stichting van een bergplaats (1889) en andere aanbouwen (1895, 1908) opgetekend.
Op 11 september 1900 gaven B & W toestemming aan Arnoldus Banning om een gasmotor van 13 pk in een gebouw bij de molen te plaatsen, zodat er ook bij windstilte door kon worden gewerkt. Blijkens de bijbehorende tekening werden er twee paar stenen door de motor aangedreven.
In 1900 kocht Banning een korenmolentje met woonhuis (molen 01155 a) te Volendam aan van Cornelis Leonardus Caarls. Zo was er weer een concurrent minder. Overigens kwam er later toch weer een graanmolentje in Volendam te staan, zie Molendatabase.net, dbnr. 1313.
In 1912 verkocht Banning zijn molen aan het Klein Westerbuiten aan Gerrit Igesz, die twee jaar later vergunning kreeg om nog een gasmotor (12 pk) in de meelfabriek aan het Klein Westerbuiten te plaatsen.
Uiteindelijk droeg hij het bedrijf in 1918 voor ƒ 15.500,= over aan de "Spinfabriek Edam". De molen legde toen het loodje en sindsdien resteren alleen de onderbouw en het molenaarshuis, welke tot de beeldbepalende panden aan de westzijde van de stad behoren.
Gelukkig zijn in 1996-1997 deze laatste restanten gerestaureerd, waarvoor de eigenaar, J.R.A. (Rob) Huber, in 1997 terecht met het Gele Steentje door de Vereniging Oud Edam is onderscheiden. Zo is molen "de Vervanger" op zijn beurt vervangen door een markant
monument. Het is de laatste herinnering aan het rijke verleden van bedrijfsmolens in Edam ...
Bron: Molens van Edam, drs. D.M. Bunskoeke, 1999.
Woonhuis in molenromp.
De nogal forse molen had een ruim pakhuis/bedrijfsruimte, de ligging was schitterend aan een weg en aan het water, toch heeft de molen het niet erg lang volgehouden.
-----
Op de derde afbeelding is de molen te zien op een olieverfschilderij van F. Wigman, 1933.
Deze molen is van mijn grootvader geweest en dit is het geboortehuis van mijn vader. Mijn vader is op 27-03-1906 in Edam geboren, dus is de datum waarop de molen is verkocht aan mijn grootvader waarschijnlijk verkeerd.
Ik weet nog wel de verhalen van mijn vader dat tijdens de watersnood omstreeks de eerste W.O. de molen onder water stond en onder andere de piano op biervaatjes gezet werd om deze droog te kunnen houden maar het water kwam toch hoger. Verder weet ik ook nog dat er privé tennisbanen bij de molen lagen.
Informatie van Onno Igesz, 21 maart 2007.
Foto van de molen gezien vanaf de Purmerringdijk: Waterlands Archief, volgnr. WAT001000950.
-----
Algemeen Weekblad, 9 maart 1859:
"In den nacht van 2 op 3 Maart is te Edam de vóór 3 jaren nieuw opgebouwde korenmolen van den heer G. v.d. Gevel nabij het Westerbuiten, totaal afgebrand. Een paard en eene groote hoeveelheid zaad is eene prooi der vlammen geworden. Het pand was tegen brandschade verzekerd."
-----
Purmerender Courant, 29 apr. 1868:
"Uit de hand te koop,
door vertrek naar elders, de Korenmolen te Edam, met annex Woonhuis, Tuin en Erve. Informatiën op franco aanvrage te verkrijgen bij den Korenmolenaar te Edam."
-----
Purmerender Courant 24 juni 1868:
"Uit de hand te koop,
Een Windkorenmolen, waarin Zuivering- en Builmachines, met annex Woonhuis en Erve, welke een goed burger bestaan oplevert.
Franco te bevragen onder het motto "Molen" aan het postkantoor te Edam.
-----
Schuitemakers Purmerender Courant, 30 aug. 1908:
"Edam. Bij het hevige onweder dat in onze stad woedde, werd een der wieken van den korenmolen der firma Banning & Zonen door den bliksem getroffen."