Molen De Zwarte Bruinvisch, bijgenaamd De Knol, Zaandam-West

geschiedenis

toestand

verdwenen

bouwjaar

1842

verdwenen

1872

verplaatst

verplaatst naar

Ureterp/ Oerterp (De Bruinvisch)

voorganger

Zaandam-West (De Zwarte Bruinvisch, bijgenaamd De Knol)

geschiedenis

Het bouwjaar van de Zwarte Bruinvisch is nog niet gevonden. Deze zeskante bovenkruier werd voor het eerst genoemd op 16 oktober 1683, toen Claes Jacobsz. Knol hem verzekerde tegen brand. De molen had een waarde van ƒ 1000, waaruit valt op te maken dat de Zwarte Bruinvisch niet tot de grotere molens behoorde. Over de vroege periode van de molen zijn verder niet veel gegevens bekend.

In 1742 stond de Zwarte Bruinvisch op naam van Claas Gerbrandsz. Garmets, het beroep van de man was loonzager. Niet lang daarna kwam de molen in handen van Claas Jorisz. Haring en IJsbrant Coning, die een compagnonschap vormden. Dit compagnonschap kwam in 1757 ten einde, waarna de molen werd geveild. Dit werd als volgt beschreven: ”Claes Jorisz. Haring en IJsbrant Coning presenteeren….een hegte, sterke, seskante balksaagers moolen genaamd de Zwarte Bruynvis c.a. staande en gelegen op het Meester Cornelispad…. In de wint op Fl. 3,-“.

De molen werd toen voor ƒ 1800 gekocht door IJsbrant Coning. Er was schijnbaar onmoed ontstaan bij de verdeling van het compagnonschap, waarna men dus verplicht was de molen te veilen en de opbrengst te delen. IJsbrant Coning zag schijnbaar nog steeds brood in de molen en kocht hem terug.
Naast de Zwarte Bruinvisch, werkte Coning ook met de, aan de Zaan staande, balkenzager “de Walrot”. In 1777 ging de Zwarte Bruinvisch over in andere handen.

Op 20 september 1842 raakte de Zwarte Bruinvisch in brand en werd hierdoor geheel in de as gelegd. Eerder op die dag was de hut van de paltrok “de Blauwe Arend” al verbrand.

De Zwarte Bruinvisch werd herbouwd als een grote zware achtkante bovenkruier. De molen behoorde toe aan de familie Walch. In 1869 werd de molen voor een bedrag van ƒ 5000 gekocht door Gerrit Kamphuys. Kamphuys was houtzager met de paltrokken “de Blauwe Arend”, “Simon Johannes” en “de Ladder Jacobs”. Kamphuys liet de laatstgenoemde molen in 1869 slopen, waarna zijn broer Martinus Kamphuys op een erf nabij de Hogendijk in Zaandam een nieuwe stoomzagerij annex schaverij oprichtte die de naam van de molen kreeg.

In 1872 ging de verstoming verder. In dat jaar werd de Zwarte Bruinvisch afgebroken en werden de overgebleven schuren ingericht tot een stoomzagerij, waarop de naam van de molen overging. Lang zou deze zagerij niet draaien, want op 17 augustus 1874 raakte hij in brand en werd geheel verwoest.
De zagerij werd toen herbouwd op een nieuw erf aan de zuidzijde (*) van de Papenpadsloot, ten westen van de spoorlijn. De nieuwe zagerij werd gebouwd door de molenmakers Pieter en Jacob de Vries. Nadat de Zwarte Bruinvisch weer in bedrijf kwam werd “de Blauwe Arend” voor sloop verkocht. In 1898 overleed Gerrit Kamphuys en kwam de Zwarte Bruinvisch onder de directie van zijn beide zoons Gerardus Cornelis en Simon Johannes te staan.

Op 2 augustus 1912 was het weer raak, de houten zagerij brandde geheel af. En net als de voorgaande keer werd hij ook nu weer herbouwd, ditmaal verrees er een stenen gebouw ter plaatse. De firma G. Kamphuys en Zonen fuseerde in 1921 met de firma Loosbroek. De nieuwe firma kreeg de naam firma Kamphuys Loosbroek B.V.

Tot 1969 bleef de firma Loka de Zwarte Bruinvisch in bedrijf houden, toen werd de zagerij opgeheven. In 1970 werden zijn gebouwen en loodsen gesloopt. De activiteiten van de firma Kamphuys Loosbroek B.V. verhuisden naar de Achtersluispolder van Zaandam. Het bedrijf ging zich specialiseren op de import en groothandel van gezaagd naaldhout.
Het achtkant van de Zwarte Bruinvisch werd door de Friese molenaar Reindersma gekocht en overgebracht naar het dorp Ureterp. Aldaar werd het achtkant van de molen op een vrij hoge stenen onderbouw geplaatst en ingericht voor het malen van graan tot meel. In 1925 werd de molen na een roedbreuk onttakeld. Het achtkant verdween in 1939, de stenen onderbouw is tot op heden (mei 2004) nog aanwezig. Er wordt zelfs voorzichtig gesproken om de molen weer te herbouwen.

De Zwarte Bruinvisch had als bijnaam “de Knol”. Een knol is een benaming voor een jonge karper. Volgens Boorsma kreeg de molen, in ieder geval het zeskant, deze naam omdat de molen niet tot de grotere behoorde. Boorsma beschrijft dit heel mooi als volgt: ”Wie zich verhoogt, zal vernederd worden”.
Een andere mogelijkheid voor de bijnaam van de Zwarte Bruinvisch ligt misschien in het naambord dat de molen ooit gedragen had. De schilder die had geprobeerd om een bruinvis af te beelden, maar zijn eindresultaat leek meer op een kleine karper. In ieder geval leefde de bijnaam lang voort, zelfs de fabriek die in 1912 verbrandde droeg de bijnaam “de Knol”. Met de bouw van de nieuwe stenen fabriek verdween ook de bijnaam van de molen.

Bronnen:
- “de Zaende” 2e jaargang 1947 blz. 318
- “Encyclopedie van de Zaansteek” 1991 blz. 379
- www.duizendzaansemolens.nl R. Couwenhoven
- “Van dik hout zaagt men planken” Uitgave ter gelegenheid van de tentoonstelling “het Westzijderveld in vroeger dagen” T. Neuhaus 1983
- “250 Zaanse molens” R. Couwenhoven 2001 blz. 42
- “Duizend Zaanse Molens” P. Boorsma 1968 blz. 94
- “Zaanse Windmolens” P. Boorsma 1939 blz. 24-25
F. Rol

(*) Boorsma schrijft abusievelijk benoorden.