Molen De Zwarte Bruinvisch, bijgenaamd De Knol, Zaandam-West

geschiedenis

toestand

verdwenen

bouwjaar

1683

verdwenen

1842

verbrand

opvolger

Zaandam-West (De Zwarte Bruinvisch, bijgenaamd De Knol)

geschiedenis

Het bouwjaar van de Zwarte Bruinvisch is nog niet gevonden. Deze zeskante bovenkruier werd voor het eerst genoemd op 16 oktober 1683, wanneer hij wordt verzekerd tegen brand door Claes Jacobsz. Knol. De molen had een waarde van Fl.1000,-, waaruit valt op te maken dat de Zwarte Bruinvisch niet tot de grotere molens behoorde. Over de vroege periode van de molen zijn verder niet veel gegevens bekend.
In 1742 stond de Zwarte Bruinvisch op naam van Claas Gerbrandsz. Garmets, het beroep van de man was loonzager. Niet lang daarna komt de molen in handen van Claas Jorisz. Haring en IJsbrant Coning, die een compagnonschap vormden. Dit compagnonschap komt in 1757 ten einde, waarna de molen werd geveild. Dit werd als volgt beschreven:”Claes Jorisz. Haring en IJsbrant Coning presenteeren….een hegte, sterke, seskante balksaagers moolen genaamd de Zwarte Bruynvis c.a. staande en gelegen op het Meester Cornelispad….In de wint op Fl.3,-“.
De molen werd toen gekocht door IJsbrant Coning voor Fl.1800,-. Er was schijnbaar onmoed ontstaan bij de verdeling van het compagnonschap, waarna men dus verplicht was de molen te veilen en de opbrengst te delen. IJsbrant Coning zag schijnbaar nog steeds brood in de molen en kocht hem terug.
Naast de Zwarte Bruinvisch, werkte Coning ook met de, aan de Zaan staande, balkenzager “de Walrot”. In 1777 ging de Zwarte Bruinvisch over in andere handen.
Op 20 september 1842 raakte de Zwarte Bruinvisch in brand en werd hierdoor geheel in de as gelegd. Eerder op die dag was de hut van de paltrok “de Blauwe Arend” al verbrand.
De Zwarte Bruinvisch werd herbouwd met een grote zware achtkante bovenkruier. De molen behoorde toe aan de familie Walch. Hij bleef tot 1872 in bedrijf en werd toen afgebroken en verplaatst naar het Friese Ureterp. Daar werd de molen in 1925 onttakeld.

De Zwarte Bruinvisch had als bijnaam “de Knol”. Een knol is een benaming voor een jonge karper. Volgens Boorsma kreeg de molen, in ieder geval het zeskant, deze naam omdat de molen niet tot de grotere behoorde. Boorsma beschrijft dit heel mooi als volgt:”Wie zich verhoogt, zal vernederd worden”.
Een andere mogelijkheid voor de bijnaam van de Zwarte Bruinvisch ligt misschien in het naambord dat de molen ooit gedragen had. De schilder die had geprobeerd om een bruinvis af te beelden, maar zijn eindresultaat leek meer op een kleine karper. In ieder geval leefde de bijnaam lang voort, zelfs de fabriek die in 1912 verbrandde droeg de bijnaam “de Knol”. Met de bouw van de nieuwe stenen fabriek verdween ook de bijnaam van de molen.
(meer info over deze molen is te vinden op de webstek www.duizendzaansemolens.nl)

Bronnen:
“de Zaende” 2e jaargang 1947 blz. 318
www.duizendzaansemolens.nl R.Couwenhoven
“250 Zaanse molens” R.Couwenhoven 2001 blz. 42
“Duizend Zaanse Molens” P.Boorsma 1968 blz. 94
“Zaanse Windmolens” P.Boorsma 1939 blz. 24-25


informatie F.Rol