Molen De Uil (2e), Wormer

geschiedenis

toestand

verdwenen

bouwjaar

1745

verdwenen

1899

verbrand

voorganger

Wormer (De Uil (1e))

geschiedenis

De Uil werd gebouwd in het jaar 1631.
Op 12 december van dat jaar wordt er een windbrief uitgereikt aan Jan Claes Jennis, Adam Jansz., Jacob Jansz. en Pieter Pieters.
De vier heren verklaren het volgende, dat hun het recht op wind is verleend “tot haer olymoolentje dat sy gesteld hebben alhier tot Wormer, in het velt, belendt synde met Aresveersloot ten oosten ende tlant van Reyer Woutersz. Ten westen onder de erffpachte van vier ponden siaers van XL groote t pondt”.
De naam van de molen wordt niet genoemd in deze stukken, maar door de plaatsbepaling is het vrijwel 100% zeker, dat het hier de Uil betreft.
Door archiefonderzoek van dhr. P.Boer is dus het stichtingsjaar van de Uil komen vast te staan.
De verbandbrief, waarin de molen als onderpand werd gegeven als de eigenaar zijn betalingen aan de staat niet nakwam, werd op 12 september 1632 opgesteld.
Net als veel van zijn tijdgenoten, werd de Uil in de zeventiende eeuw in parten gerund. Omstreeks 1650 zijn de eigenaren van de Uil, Aris Dircks., Tijs Sijmonsz. Groot en Aris Dicksz. Lol.
In 1656, na het overlijden van Duijfje Aris, die vermoedelijk een dochter is van een van de eerdergenoemde eigenaren, staat er in haar nalatenschap:”1/16 part in een olijmoolen genaemt het Uylke”.
In 1710 behoort de Uil toe aan Dirck Arisz. Molenaer die, gezien zijn naam, familie kan zijn van de eerdergenoemde eigenaren.
In dat jaar verkoopt hij de molen aan Bruijn Koster, die de molen vermoedelijk omstreeks 1720 laat verbouwen tot verfmolen.
Enige jaren later komt de molen dan in handen van Klaas Kuijper, die de molen op 3 januari 1739 laat verzekeren, bij het op die dag opgerichte “vorff- en snuyfcontract”, een verzekering die speciaal was gericht op verf- en snuifmolens. De verzekerde waarde van de Uil bedroeg Fl.1300,-.
Hieruit kan worden opgemaakt dat de Uil niet echt tot de grotere en kapitale molens behoorde. Waarschijnlijk was de Uil gebouwd als enkelwerks oliemolen, deze waren in het algemeen niet groot van bouw.
Op 24 september 1745 brandt de Uil tot de grond toe af.
De verzekering keert een bedrag van Fl.1235,- uit aan Klaas Kuijper, die de molen laat herbouwen.
Op de plaats van de eerste molen verrijst nu een grote forse molen op een dubbele schuur.
Deze nieuwe Uil werd op 8 januari 1746 voor Fl.2000,- opnieuw verzekerd bij het “vorff- en snuyfcontract”.
Klaas Kuijper was, naast de Uil, ook eigenaar van de verfmolen “de Rob”. Niet lang na de herbouw van de Uil, komen beide molens onder het beheer van de firma Cornelis Kuijper & Zoon.
In de daarop volgende jaren wordt het molenbezit van de firma Kuijper behoorlijk uitgebreid. In 1774 kocht men de verfmolen “de Snijder”, niet lang daarna wordt “de Jonge Kuiper” hun eigendom.
Nog weer later worden de verfmolens “de Beer” en “de Bootsmansmaat” aan het bezit van fa. Kuijper toegevoegd.
Al deze verfmolens waren gelegen in Wormer, waarom de concentratie van deze bedrijfstak hier zo hoog was blijft vooralsnog onduidelijk.
De laatste Kuijper die de firma gaande hield was Cornelis Kuijper, die in 1802 was geboren in Wormer.
In 1834 koopt hij de Zaandijker verfmolen “de Valk”, hiermee kan worden gesteld dat de firma Kuijper beslist de grootste verfproducent was op dat moment.
Waarschijnlijk beseft hij dat zelf ook en gaat hij op zoek naar een nieuwe uitdaging.
Op 1 juni 1838 verkocht hij zijn gehele verfzaak aan drie van zijn kantoorbedienden, dit waren Pieter Haremaker, Rens de Graaf en Dirk Buys Cz.. Cornelis Kuijper richtte zijn pijlen toen op de opkomende textiel industrie in Twente.
In 1845 overleed Kuijper nadat hij door een ongeluk zijn been had gebroken.
De nieuwe onderneming die in 1838 was gesticht, firma Haremaker de Graaf & Comp., valt in 1851 uit elkaar, hierna wordt er een nieuwe firma opgericht die onder de naam Haremaker, Buys & Cie. gaat werken.
Het merendeel van de Wormer verfmolens blijft onder deze firma draaien.
In 1866 stopt de eerdergenoemde firma en verkoopt de Uil, samen met “de Rob” en “de Snijder” aan Arend Latenstein Pzn. De Uil zal tot 1899 blijven malen.
In de avond van 12 oktober 1899 woedde er in de Zaanstreek een zeer heftig onweer. Tijdens deze zware bui wordt de Uil raak geslagen en vliegt hierdoor in brand.
Doordat de plaatselijke brandweer zeer veel tijd verloor met het door de sloot trekken van de brandspuit, viel de molen niet meer te redden.
Aanvankelijk leek het er wel op dat de loodsen van de molen behouden konden worden, maar toen plotseling de wind draaide gingen ook zij in vlammen op.
Na deze brand had de firma Latenstein nog maar 1 molen over, nl. “de Valk” in Zaandijk.
De firma Latenstein was niet erg gelukkig met haar molens.
Alle vier de verfmolens van deze firma brandden binnen een tijdsbestek van twintig jaar af. Na de brand van de laatste molen, “de Valk” te Zaandijk, kocht Latenstein de Oostzaandammer oliemolen “de Zon” die was gelegen aan de Kalverringdijk.
De molen werd gesloopt en in de schuur van de Zon werd een ertsmalerij ingericht.
De firma Latenstein heeft tot het begin van de jaren tachtig gehandeld in droge verfstoffen en is daarna geliquideerd.
De Uil was goed tegen brand verzekerd en er werd door de verzekeringsmaatschappij een bedrag van Fl.18355,35 uitgekeerd.
(meer info hierover op www.duizendzaansemolens.nl)

De bekende Zaanse molenmaker G.Husslage heeft als kind veel op deze molen vertoefd, in zijn boekje “Viere voor!” heeft hij een hoofdstuk geschreven over de Uil, waardoor men een beeld krijgt hoe er vroeger werd gewerkt in een verfmolen. Hij vertelt ook hoe de inrichting van de molen was. De Uil bezat een behoorlijk uitgebreid binnenwerk, de molen was uitgerust met 4 koppel kantstenen, een kapperij, een stamperij (voor zeer harde mineralen), twee koppel platte stenen en een snijbank(een soort puntenslijper maar dan heel groot, voor het versnipperen van verfhout, de snijbank was de opvolger van de kapperij). De Uil had dus een dubbele functie, naast het vermalen van minerale verfstoffen (voor schildersverf), werden er ook plantaardige verfstoffen gemalen (voor het kleuren van textiel). Ook vertelt Husslage dat de gezamenlijke kamwielen maar liefst 1800 kammen bevatten.

Tijdens de onweersbui die op 12 oktober 1899 in de Zaanstreek woedde, brandde niet alleen de Uil af, ook de Krommenieër papiermolen “de Mol” en de Westzaner poldermolen “de Guit” werden door de bliksem getroffen en verwoest. Naast de drie molens werd ook de papierfabriek “de Eendracht” in Wormer getroffen, hier ontstond echter geen brand.

In het molenmuseum in Koog aan de Zaan bevindt zich een model van de Uil, gemaakt door Klaas Pot, zoon van de meesterknecht van De Uil. Voor het materiaal van dit model is hout gebruikt afkomstig van de restanten van de verbrande molen.

Bronnen:
- “de Zaende” 6e jaargang 1951 blz.328
- “Uit de geschiedenis van Wormer” G.Mol 1966 blz. 212
- “Duizend Zaanse molens” P.Boorsma 1968 blz. 191
- “Drie eeuwen verf” Mr.D.Vis 1943 blz. 66-67/74-76
- “Zaanse molenbranden” R.Couwenhoven 2001 blz.78-79
- “Viere voor!” G.Husslage 1966 blz. 98-105
F. Rol

- Aanvulling door Robert Pot (kleinzoon van Klaas Pot), 28 april 2016.