Molen Het Fortuin, Zaandijk

geschiedenis

toestand

verdwenen

bouwjaar

1720

verdwenen

1894

verbrand

voorganger

Zaandijk (De Star / De Ster)

geschiedenis

De grote witpapiermolen Het Fortuin werd gebouwd in 1720 op het erf waar eerder een volmolen genaamd De Ster had gestaan. Op 8 april 1719 kocht de Zaandijker papierfabrikant Jan Pietersz van der Ley De Ster en liet op het erf een nieuwe molen bouwen, die de naam Het Fortuin kreeg. De Ster werd herbouwd in Oostzaandam om daar als papiermolen te gaan fungeren.

Jan Pietersz. van der Ley kwam voort uit het Zaandijker ondernemersgeslacht van der Ley. De vader van Van der Ley, Pieter Gerritsz. van der Ley, was directeur van de rederij die de twee Koger witpapiermolens “de Zwarte Bonsem” en “de Wever” gaande hielden. Wanneer Pieter Gerritsz. van de Ley in 1692 overlijdt, neemt zoon Jan van der Ley het roer van de firma over. Van der Ley bezit een belangrijk aandeel in de rederij, ongeveer 1/3. De andere twee delen zijn versnipperd over vele lieden, zo werd er op 23 februari 1747 een 51/8000 part verkocht voor een bedrag van Fl. 137,00.
In 1720 liet Jan van der Ley voor eigen rekening het Fortuin bouwen. Van der Ley was dus zowel directeur als eigenaar van de molen. In 1750 overleed Van der Ley, hij werd opgevolgd door twee van zijn zoons, Claas en Aris van der Ley. Gezamenlijk voeren zij dan de directie over de rederij van “de Zwarte Bonsem” en “de Wever”, waarin zij dan ongeveer de helft bezitten. Ook het Fortuin komt op hun naam te staan, maar ook nu blijft de molen buiten de rederij. Als in 1773 Claas van der Ley overlijdt, wordt de rederij geliquideerd, waarna de Zwarte Bonsem en de Wever werden verkocht. Aris van der Ley zet echter de zaken voort met het Fortuin, waarvan hij de helft in zijn eigendom had. De andere helft was in bezit van de kinderen van zijn overleden broer. Echter op 8 maart 1774 kocht hij dit aandeel van zijn nichten voor Fl.5000,-. Aris van der Ley overlijdt in het jaar 1800 op 93-jarige leeftijd. Zijn huwelijk was kinderloos gebleven, maar sinds 1776 werkte een aangehuwde neef van Van der Ley, Jan van Vleuten binnen de firma. Na de dood van Van der Ley gaat het Fortuin over in zijn handen. Hij zette het bedrijf voort onder de firmanaam Jan, Claas en Aris van der Ley. Dit bleef zo tot het overlijden van Jan van Vleuten in 1835.
De erfgenamen van Van Vleuten verkochten het Fortuin op 3 juli 1837, voor Fl.11000,-, aan de firma Van Gelder Schouten & Compagnon.

De oorsprong van deze bekende firma laf in Wormerveer, waar Maarten Schouten papiermaker was met de Wormerveerder witpapiermolen “de Vergulde Bijkorf”, bijgenaamd “de Bel”. Deze molen verbrandde op 24 januari 1775. Na deze brand werd de Wormer papiermolen “de Eendracht” in opdracht van Schouten gekocht. Met deze molen werd de basis gelegd van de bekende papierfabriek van Van Gelder in Wormer. In 1780 komt Pieter Smidt van Gelder bij Maarten Schouten in de leer. In 1783 trouwde hij met de dochter van Maarten Schouten en in 1784 wordt hij door zijn schoonvader opgenomen in de firma Maarten Schouten & Comp. Wanneer Schouten in 1797 overlijdt komt de gehele firma in bezit van Van Gelder.
In 1803 kocht de firma Schouten de Wormerveerder oliemolen “de Bok”, die werd vertimmerd tot grauwpapiermolen, hierna werd er in “de Eendracht” geen grauw papier meer geproduceerd. In 1804 werd de firmanaam Maarten Schouten & Comp. veranderd in de firma Van Gelder, Schouten & Comp.
In 1814 worden de 3 zonen van Pieter Smidt van Gelder in het bedrijf opgenomen, hierna volgen grote uitbreidingen.
In 1817 wordt de Westzaandammer papiermolen “de Kruiskerk” gekocht van de Erven Rogge voor Fl.11575,-. De kleinere Wormerveerder grauwpapiermolen “de Soldaat” werd in 1820 aan de firma toegevoegd en in 1828 wordt “de Bok” grotendeels vernieuwd. De broers van Gelder gaan zeer met hun tijd mee. Al in 1835 vatten zij de plannen op om over te gaan tot het mechanisch produceren van papier in plaats van handmatig scheppen. Deze plannen werden aan de Koning voorgelegd, welke als reactie teruggaf dat “hij met welgevallen van dit plan had kennis genomen”. Deze papierfabriek moest ergens in Gelderland of Overijssel worden opgericht. Het lukte de broers echter niet om deze plannen uit te voeren.
De broers gingen niet bij de pakken neerzitten en kochten zoals eerder gezegd het Fortuin van de nazaten van Van Vleuten. Het Fortuin werd uitgerust met een papiermachine en een stoommachine. De firma die de machines leverde had geen knowhow in huis voor het correct plaatsen hiervan, waardoor deze aanpassing in het Fortuin op een fiasco uitliep. De problemen werden nog groter toen de eigenaren van de omliggende papiermolens begonnen te klagen over het feit dat roet uit de schoorsteen van het Fortuin de droogschuren binnendrong en het papier besmeurde. Noodgedwongen moest men toen overgaan op het stoken van de stoomketel met turf in plaats van kolen. Turf is geen goede brandstof voor een stoomketel, hierdoor verkreeg men niet de productie die men voor ogen had. Mede door dit fiasco en door de concurrentie van elders, lijdt de firma Van Gelder zware verliezen. In 1839 moest men noodgedwongen “de Soldaat” verkopen, twee jaar later werd “de Kruiskerk” verkocht, beide molens werden kort hierna gesloopt.
In 1840 werd “de Eendracht” ingericht als grauwpapiermolen, in deze branche was nog wel wat te verdienen.
Een nieuwe generatie van Gelder neemt in 1845 “de Eendracht” over waarna zij verder gaan onder de naam Van Gelder Zonen. Vanaf toen waren er twee firma’s van Gelder. Ook “de Eendracht” werd toen gemechaniseerd en uitgerust met twee stoommachines, één van 5PK en één van 10 Pk, en een papiermachine die het handscheppen kon vervangen.
De andere firma, Van Gelder Schouten & Comp., ging verder met “het Fortuin” en “de Bok”, deze firma bleef verlies geven en op 21 juni 1855 werd het Fortuin verkocht aan Cornelis Honig Jansz. uit Zaandijk.
De Bok ging over naar de firma Van Gelder Zonen, waarna de firma Van Gelder Schouten & Comp. op hield te bestaan. (Meer info over de firma van Gelder is te vinden op de website: www.cvg.nl)

Na de aankoop van het Fortuin liet Cornelis Honig de stoommachine verwijderen en werd de molen ingericht voor de productie van bruin en grauw papier. Honig werkte tot 1 januari 1894 met de molen en deed hem toen over aan zijn zoon Jan Honig Czn. Slechts enkele dagen mag Jan Honig zich eigenaar van het Fortuin noemen.
Door een van de meest bizarre branden in de Zaanstreek werd het Fortuin verwoest.
Op donderdagavond 4 januari 1894 raakte de pelmolen “het Guiswijf”, welke ongeveer 200 meter ten oosten van het Fortuin stond, tijdens het malen in brand. Vermoedelijk was de oorzaak hiervan een stuk ijzer dat tussen de stenen kwam. Doordat er een ijzige zware oostenwind woei, duurde het niet lang voordat de molen geheel in lichterlaaie stond. Al gauw waren de brandweerkorpsen uit Zaandijk en de naburige dorpen aanwezig, maar de bluswerkzaamheden zullen door het vriesweer zeker bemoeilijkt zijn. In ieder geval was “het Guiswijf” niet meer te redden. Door overwaaiende vonken en brandend riet, raakte ook het Fortuin in brand, die binnen de kortste keren in lichterlaaie stond. Het volgende molenslachtoffer van deze brand leek de, ten westen van het Fortuin staande, pelmolen “de Veenboer” te worden. Een aantal brandweercorpsen is toen naar de Veenboer gesneld en heeft haar brandspuiten uit voorzorg gericht op deze molen. Het vroor die nacht meer dan 10 graden en binnen de kortste keer bezat de Veenboer een mantel van ijs. Het gevaar was pas echt geweken toen het Fortuin brandend in elkaar zakte en de wind iets leek te draaien.
Alleen het molenaarshuis overleefde wonderlijk genoeg de ramp. Het bleef bestaan tot omstreeks 1960 toen het deels door brand werd beschadigd, daarna is het gesloopt.

Jan Honig heeft dus niet veel plezier gehad van de molen. Het Fortuin werd niet herbouwd en Jan Honig ging zich toeleggen op de handel in papier i.p.v. de productie ervan. Onder de firmanaam Jan Honig & Compagnon richtte hij een papiergroothandel op in Zaandijk. Toen in 1947 de laatste Honig stierf, ging de groothandel over naar Jacob Krijt, die al vele jaren werkzaam was bij de firma. Vanaf dan heet de firma Papiergroothandel Jac. Krijt Mzn v/h Jan Honig & Comp. In 1970 verhuist de firma Krijt van Zaandijk naar Krommenie, later werd gekozen voor Wormerveer. In 2002 wordt Krijt Krommenie B.V. overgenomen door Bührmann-Ubbens.

Op het erf van het Fortuin is later een boerderij gebouwd waarop de naam van de molen overging. Het stenen huis van deze boerderij is tot op de dag van vandaag nog aanwezig, het ligt aan de hoek Guisweg/Fortuinweg.

Volgens Boorsma was het achtkant van de molen, net als bij veel andere witpapiermolens, met spanen bekleed. De lijfbekleding van witpapiermolens bestond meestal uit hout omdat dat minder vuil afgaf dan een rietdek. Deeltjes riet zouden ongewenste vervuiling in het witte papier teweeg kunnen brengen. Spanen zijn vijfhoekige eiken plankjes die als leien op het molenlijf werden bevestigd. Omdat zij ook nog grijs werden geschilderd leek het van verre af of de molen gedekt was met leien.
In het lijf van de molen hing aan de zuidkant een zeer fraai naambord met gesneden lofwerk waarop een afbeelding stond van vrouwe Fortuna.

Bronnen:
- “De Papiermolens in Noord Holland” H. Voorn 1960 blz. 322-331/ 403-405/ 433-439
- “Zaanse molenbranden” R. Couwenhoven 2001 blz. 73-75
- “Encyclopedie van de Zaanstreek” 1991 blz. 426
- “Dat goede oude Zaandijk” G. Oosterbaan 1971 blz. 99/ 116-117
- “Duizend Zaanse Molens” P. Boorsma 1968 blz. 166
F. Rol