Reeds in 1318 kende de stad ’s-Gravenzande twee korenmolens: "De Voormolen" (die veel later, ten tijde van de reformatie, zou worden verwoest) en "De Achtermolen", die al in 1270 bestond en gelegen was aan het einde van de huidige Molenstraat. De opvolger van deze laatste, "De Fortuin" genaamd, brandde in 1879 af en werd vervolgens niet herbouwd.
Mogelijk werd hierna, om toch te kunnen malen, het maalderijgebouwtje aan de Naaldwijkseweg gesticht, waarin een stoommachine lag die twee koppel stenen aan kon drijven. In 1903 kocht de vanuit Sliedrecht afkomstige Nijs Maat deze maalderij aan.
In 1908 vroeg Maat vergunning aan voor de bouw van een "windbaliemolen" naast de maalderij. Na deze verkregen te hebben, kocht hij het voor de sloop te koop staande achtkant van de polder Kerk en Zanen te Alphen aan den Rijn aan. Die molen was daar in 1869 nieuw gebouwd en in 1906 door de stichting van een stoomgemaal overbodig geworden.
Nijs Maat liet het achtkant plaatsen op een nieuw gemetselde, ruim zes meter hoge, stenen onderbouw. De molen kreeg drie koppel stenen, één voor tarwemeel en twee om veevoer te kunnen malen. Op 4 februari 1909 was de molen maalvaardig, want op het spoorwiel staat met potlood geschreven: "De eerste steen gebild den 4de februari 1909 door L.H. Degenhart van Wateringen". Deze was destijds knecht bij David Hoek op de "Windlust" en bekend als een zeer kundig scherper van molenstenen.
Aanvankelijk was het lijf met zinken golfplaten bekleed. Dit beviel niet, waarna er een leien bedekking werd aangebracht. Dit kwam (en komt) bij molens zelden voor.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd een mengketel bijgeplaatst, die aanvankelijk op windkracht en later door een elektromotor werd aangedreven. Later werd één van de koppels voerstenen uitsluitend elektrisch aangedreven en verdween de andere om plaats te maken voor een silo.
Met het overgebleven windgedreven koppel tarwestenen werd de windkracht nog tot halverwege de zestiger jaren benut. Toen kwam de molen stil te staan en raakte enigszins in verval.
Het duurde tot 1978 voordat de molen uitwendig gerestaureerd werd. Het molenlijf werd flink onderhanden genomen en er kwamen een nieuwe stelling en wiekenkruis; dat laatste werd uitgerust met fokken.
Zo was de molen weer regelmatig in bedrijf tot ca. 2000. Uitwendig was de molen prima in orde, maar inwendig ging er steeds meer mankeren en op een zeker moment was de molen niet maalvaardig meer.
In 2001/'02 onderging het binnenwerk een flinke restauratie, waarna de molen weer geheel bedrijfsklaar werd. Helaas werd het maalderijgebouw, dat dus ouder dan de windmolen zelf was en mede daarom bedrijfshistorisch bezien van groot belang, in diezelfde periode afgebroken.
Begin 2012 bleken beide uit 1978 daterende roeden niet zo best meer. Het draaien werd om die reden tot november 2012 beperkt: toen werden nieuwe roeden gestoken.
Inmiddels waren ook plannen ontwikkeld om in en met de molen weer een maalbedrijf te starten en leek een zeer vaak malende molen een kwestie van tijd.
Asbreuk
Zover kwam het helaas niet: donderdag 6 februari 2014 brak omstreeks 22.00 uur door onbekende oorzaak tijdens het vangen de bovenas. Als gevolg viel het wiekenkruis op straat. Gelukkig deden zich hierbij geen persoonlijke ongelukken voor. Het wiekenkruis was echter totaal vernield en de stelling voor ongeveer een kwart.
Snel na het ongeval werden de brokstukken aan de kant gebracht; de andere dag verwijderde molenmakerij Verbij diverse losgeraakte onderdelen en stabiliseerde het niet beschadigde deel van de stelling.
Niet lang na dit drama werd een actie gestart om de molen bovenas en wiekenkruis terug te geven. Ondertussen had de verzekeraar bepaald dat de schade niet gedekt was, omdat hier geen sprake was van stormschade. Eind 2014 werd namens de eigenaar, deels door molenmakerij Verbij, deels door vrijwilligers de stelling gecompleteerd en de (lichte) schade aan de molenromp hersteld.
Daar bleef het niet bij: in juni 2015 werd een nieuwe bovenas gegoten, in september dat jaar heeft Verbij die gestoken. Op 3 november dat jaar volgden de nieuwe roeden. Niet veel later werden die voorzien van fokken met remkleppen. Op 6 februari 2016 werd de molen weer geheel maalvaardig in bedrijf gesteld.
Helaas moest deze molen, die dus in korte tijd al veel had meegemaakt, in april 2017 opnieuw stilstaan, nu vanwege de door de gedeelde roeden ontstane problemen.
Op 21 november 2017 zijn deze roeden gestreken en afgevoerd richting Straathof. Dit bedrijf maakte nieuwe roeden naar voorbeeld van de gedeelde, in mei 2018 waren deze gereed. Maandag 4 juni 2018 zijn zij gestoken.
Aldus kreeg de molen van 's-Gravenzande in 40 jaar tijd vier nieuwe stellen roeden (waarvan twee keer gedeelde)!
Nog een paar interessante technische details:
Het spoorwiel is - opmerkelijk - een omgebouwd bovenwiel. Verder bleek dat, in tegenstelling tot wat vaak gedacht werd, het bovenwiel 63 en géén 64 kammen heeft en er dus geen 'zuivere' verhouding in de kap is!
De breuk van 2014 maakte fabrikaat en nummer van de bovenas zichtbaar. Het bleek de Enthoven nr. 572 uit 1870 en daarmee niet de bovenas van 'Kerk en Zanen': in 1869 was voor die molen de Prins van Oranje nr. 624 geleverd. Al langer werd verondersteld dat in 's-Gravenzande iets rond de bovenas gebeurd moest zijn, omdat de penbalk een andere plaats had dan de oorspronkelijke. Nader onderzoek wees uit dat de in 2014 gebroken as afkomstig is geweest van de in 1908 onttakelde molen van de polder Groot Houdijk te Kamerik.
Conclusie moet zijn: bij de bouw te 's-Gravenzande in 1908 heeft de molen een bovenas uit Kamerik gekregen. Naar de reden waarom de bovenas van Kerk en Zanen niet naar 's-Gravenzande meegegaan is kan alleen worden gegist. Mogelijk is de as tijdens de sloop daar kapot gevallen en moest men daarom een ander exemplaar aankopen.
