Molen De Lelie, Puttershoek

Puttershoek, Zuid-Holland
b

korte karakteristiek

naam
De Lelie
modeltype
Ronde molen, grondzeiler
functie
korenmolen
bouwjaar
bedrijfsvaardigheid
Maalvaardig
bestemming

Het malen van graan, thans op vrijwillige basis

adres
Molendijk 2
3297 LC Puttershoek
Toon op Google Maps met andere molens in de buurt  
Toon op Google Maps met andere molens in de buurt
fietsroute
fietsroute in de buurt van De Lelie via fietsnetwerk.nl
Ten Bruggencate-nr.
01979
oude dbnr.
B1087
Meest recente aanpassing
| Molenaar
media-bestand
Molen 01979 De Lelie (Puttershoek)
William Bouter (12-7-2018)
De molen na de recente schilderbeurt waarbij onder andere de kleuren van het gevlucht zijn gewijzigd.

locatie

plaats
Puttershoek
plaatsaanduiding
gemeente
Hoeksche Waard, Zuid-Holland
kadastrale aanduiding
Gemeente Puttershoek, sectie E, nr. 190
geo positie
X: 98987, Y: 424100
N: 51.80272, O: 4.57510
biotoopwaarde
4 (aanvaardbaar)
landschappelijke waarde
Zeer groot, in het voorjaar van 2016 is er bovendien fors bij de molen gekapt zodat windvang en zicht uit het oosten beter zijn geworden.

contact en bezoek

bezoek/postadres
Molendijk 2
3297 LC Puttershoek
molenaar
Jesse in 't Veld / Karin Feteris - van Gulik
telefoon
06-57379439
open voor publiek
ja
open op zaterdag
ja
open op zondag
nee
op afspraak
ja
openingstijden
Elke zaterdag van 10:00 - 17:00 uur en vrijwel elke zondagmiddag van 14:00 - 17:00 uur.
toegangsprijzen
winkelinformatie
meelverkoop
nee
museuminformatie
gericht op scholen
ja
bijzonderheden
zaterdag van 9.30-17 uur, als de molen in bedrijf is en op afspraak

constructie

modeltype
Ronde molen, grondzeiler
krachtbron
wind
functie
romp
Ronde stenen molen
kap
Gedekt met riet (vóór 1987 met hout).
inrichting

Eén koppel 16der kunststenen; regulateur; sleepluiwerk; centrifugaalbuil (Bonte, Leuven); windaangedreven haverpletter, koekenbreker, graanschoner en slijpsteen.
Op de begane grond een elektrisch aangedreven maalstoel (80 cm). Op de steenzolder een los opgesteld koppel 16der kunststenen, afkomstig uit de molen van Westmaas, voor demonstratie.

versieringen

Eenvoudige baard, geel geschilderd, groen afgebiesd met in groen de opschriften 'De Lelie' en daaronder 'Anno 1836'. Onder de steunder is, niet onlogisch, een Franse lelie geschilderd.

Aan de zuidwestzijde een gevelsteen met het opschrift:
DEN EERSTEN STEEN
IS GELEGD DOOR
Cs VAN HOLST JUNIOR
DEN 24 MEIJ 1836

Aan de achterzijde van de bovenas de naam van de toenmalige eigenaar in opgegoten letters:
T. VERBAAS

plaats bediening
grondzeiler
bediening kruiwerk
buitenkruier
plaats kruiwerk
bovenkruier
kruiwerk
Engels (tot 1987 een neutenkruiwerk met gietijzeren neuten aan de overring); kruirad
vlucht
24,00 m.
vang
Vlaamse vang; 4 vaste stukken. Vangbalk met haak; vangstok. Kneppel.
overbrenging

Bovenwiel 70 kammen
Bovenschijfloop 33 staven
Spoorwiel 120 kammen
Steenschijfloop 37 staven
Overbrengingsverhouding 1 : 6,88

hoogte
wiekvorm
Oud-Hollands
Kantel uw mobiel om de tabellen helemaal te zien
wiekenkruis
fabrikant roenummer positie bouw fabricagejaar jaar gestoken positie jaar verdwenen lengte
Derckx ✉︎ 545 buiten 1987 1987 buiten aanw. 24,00
Derckx ✉︎ 546 binnen 1987 1987 binnen aanw. 24,00
media-bestand
Roede 932, Pot
Pot
✉︎ 932 binnen 1875 1875? binnen 1986 24,00
media-bestand
Roede 470, Pot
Pot
✉︎ 470 buiten 1865? 1865? buiten 1986 24,00
wiekverbeteringen

Op deze molen is nooit een wiekverbetering toegepast.

bovenas
fabrikant asnummer fabricagejaar jaar gestoken jaar verdwenen lengte
media-bestand
As 297, Penn & Comp, F.J.
Penn & Comp, F.J.
✉︎ 297 1865 1865? aanw. 04,70
afbeelding van onze ondersteuners

geschiedenis

toestand
werkend
bouwjaar
bedrijfsvaardigheid
Maalvaardig
bestemming

Het malen van graan, thans op vrijwillige basis

molenmaker
? (1836) Fa. Wed. Dirkse, Mijnsheerenland (1956) W. Herrewijnen, Spijkenisse (1987)
omwentelingen
eigendomshistorie

De Stichting Molens Hoeksche Waard is eigenaar sinds 6 november 2018, daarvoor was dat de Stichting Molens Binnenmaas.

geschiedenis

Deze molen werd in 1836 gebouwd in opdracht van Cornelis van Holst ter vervanging van een ter plaatse staande wipkorenmolen. Die laatste was in 1829 door Van Holst aangekocht. Bij de bouw van de huidige molen werd gebruik gemaakt van nog goede onderdelen van de constructie van deze molen en waarschijnlijk tevens van het oude molenaarshuis, getuige enkele geschilderde zolderbintjes.

Al in 1838 werd de molen aan Hendrik van der Koogh verkocht. Deze was grutter van 'Het Vergulde Anker' in Dordt. Vanaf 1838 tot 1850 was Jacob Sonneveld huurder-molenaar.
In 1850 werd Kornelis Labrijn eigenaar, die na ruim vijf jaar de molen aan Teunis Verbaas verkocht.
In 1877 nam diens oudste zoon Pieter de molen over, maar die ging al in 1881 failliet. Pieter Verbaas vertrok vervolgens met zijn gezin naar Amerika om daar een nieuw bestaan op te bouwen als slager en winkelier.

Voor de geschiedenis is Verbaas' faillissement echter nuttig gebleken, want de toenmalige inventaris bleef op die manier bekend: "paard en wagen, tuig en dekkleed, de dijk om te weiden, een heining en vier zeilen, verder een molenhaak, 25 bilhamers, een slijpsteen, ook hoorde een takel met stropketting voor het lichten van de loper bij de inboedel, evenals een handboom, wiggen, waaghout, vier lampen, een oliekan, schalen en een evenaar met 83 kg. aan gewicht". 

Koper in 1881 was Cornelis de Regt uit Colijnsplaat, maar deze was daar slechts drie jaar actief. Waarschijnlijk was deze degene die de helft van de molenromp in de witkalk heeft gezet (zoals te zien op een foto uit 1905). Van 1884 tot 1897 was Dirk Aart Berkouwer uit Nieuwerkerk aan den IJssel eigenaar.

Vanaf 1900 voerde Gerrit Korporaal, de volgende eigenaar, ingrijpende wijzigingen door in het molenbedrijf. Zo werd in 1902 een machinekamer in het dijklichaam tegen de molen gemaakt, waarin een stoomlocomobiel van ca. 15 PK van het fabrikaat Buiskool uit Beerta werd geplaatst. Deze machine kon op windstille dagen het gaandewerk aandrijven.
Opmerkelijk: de overbrenging van stoommachine naar spoorwiel kon ook andersom gebruikt worden om zo met windkracht de koekenbreker aan te drijven. De machine is waarschijnlijk slechts gebruikt tot 1914. In dat jaar ging Korporaal namelijk samenwerken met Arij Quispel, een vroegere knecht, die aan het Schouteneinde een maalderij had ingericht met een zuiggasmotor en een dubbele maalstoel. Een jaar later, in 1915, kwam Pieter Kalis, schoonzoon van Korporaal, in het bedrijf werken. In 1931 kreeg Kalis vergunning tot het inrichten van een elektrische hulpgraanmaalderij in de wagenschuur naast de molenaarswoning. 
Vanaf dat moment zal de samenwerking met Quispel wel zijn beëindigd. In datzelfde jaar vertrekt Pieter Kalis na een scheiding uit Puttershoek en verhuurt Korporaal met recht van aankoop zijn bedrijf aan Jan Cornelis Leeuwenburgh, veevoerhandelaar. Samen met zijn broer Cornelis leert hij de kneepjes van het vak bij Korporaal. Gerrit Korporaal stond bekend als een van de sterkste mannen van het dorp. De overlevering wil dat hij met gemak twee balen van 80 kilo in één keer op de wagen sjouwde. In 1944 overleed hij echter, nadat hij bekneld was geraakt tussen de geladen molenwagen en de muur van de maalderij.

Tot 1945 werd er met drie koppel stenen gemalen: een blauwe voor het malen van bakkersgemaal, een 16der kunststeen voor veevoeder en een breeksteen voor het breken van paardebonen en later maïs. De toenmalige zes bakkers in Puttershoek namen wekelijks twee tot drie baaltjes van 50 kg af en ook was de veevoeromzet vrij groot.

In 1948 kocht Jan Cornelis Leeuwenburgh de inmiddels buiten gebruik zijnde molen van Dirkje Korporaal, dochter van Gerrit, die - inmiddels hertrouwd - met haar nieuwe echtgenoot Simon Taal naar Middelburg vertrok. In 1955 droeg Leeuwenburgh de (toen al wat vervallen) molen aan de gemeente Puttershoek voor het symbolische bedrag van f 1,--. Het gevlucht was behoorlijk slecht, de basis van de kap flink verrot en ook staart en zoldervloeren dienden grotendeels te worden vernieuwd. 

De gemeente liet de molen in de periode 1955-1957 restaureren. Van de drie koppel stenen werd, na vervanging van de zoldervloer, er één herplaatst. Het uiterlijk onderging een opvallende verandering: de romp werd om esthetische redenen gewit (was volledig geteerd sinds 1910). In de jaren '70 is de gehele romp gezandstraald omdat het creosoot door de witkalk heen kwam en daardoor lelijke vlekken veroorzaakte.

In 1987 is de molen, na een nieuwe periode van verval, gerestaureerd. Het gevlucht werd vernieuwd en de kap, tamelijk onbegrijpelijk eigenlijk, met riet gedekt: oude foto's tonen namelijk steeds een met hout, al dan niet met extra dakleer, gedekte kap. Wel draaide de molen sindsdien weer regelmatig, waarbij ook soms veevoer werd gemalen.

Sinds mei 2014 is het koppel stenen weer geschikt gemaakt voor het malen van tarwe.
In oktober 2016 is een tweede koppel kunststenen, afkomstig uit de korenmolen van Westmaas, op de steenzolder neergelegd. Dit koppel is bedoeld door demonstratiedoeleinden en zal, mede vanwege de conditie, niet maalvaardig worden gemaakt.

Halverwege 2018 is opnieuw aan de molen gewerkt, waarbij met name aan de wiekenkruis diverse reparaties zijn verricht: 8 windborden vervangen, voorzomen, bordschroten, enkele heklatten en kluften en de vorstplanken. Daarnaast is veel aandacht besteed aan de kleurstelling: kap en gevlucht zijn uitgevoerd zoals het vermoedelijk in de periode 1905-1942 geweest is. De staartbalk is veel lichter geel geworden en de vangstok herkreeg het rood-wit-blauw. 

In 2015 had niet de molen, maar de directie omgeving een grote verandering ondergaan: het nabijgelegen gebouw van het voormalige stoomgemaal "'t Hooft van Benthuizen" werd toen gesloopt. Vanaf 1870 vormden gemaal en molen het aanzicht van Puttershoek. Het gemaal was, ontdaan van machines, al jaren buiten bedrijf en, hoewel mogelijkheden van behoud waren onderzocht, tenslotte opgegeven. Het is bijzonder jammer dat dit oude stuk Puttershoek niet in zijn geheel behouden kon blijven. De nieuwbouw die op deze plaats gepland is zal wel in grote lijnen de vormen en architectuur van het gemaal volgen.

In het voorjaar van 2023 kreeg de molen een geheel nieuw kruirad, evenwel geheel naar oude foto's en proporties gemaakt.

aanvullingen

wetenswaardigheden

Deze molen zou model hebben gestaan voor de bouw van de nieuwe korenmolen "The Lily" in 2003 te Stirling Ranges in West-Australië. Die molen werd gebouwd in opdracht van Pleun Hitzert, een naar Australië geëmigreerde oud-inwoner van Puttershoek.
Molenaar Peter Reedijk van de Landzigt te Zuid-Beijerland heeft evenwel een andere mening en stelt: "vergelijk foto's van die twee molens maar eens met elkaar en vergelijk maar eens foto's van de kap van The Lily met foto's van de kap van de Landzigt...".
De overeenkomst tussen de kappen van The Lily en de Landzigt komt doordat voor de kap van The Lilly gebruik is gemaakt van bouwtekeningen van de Landzigt (destijds door Maarten Hunink aan Pleun Hitzert ter beschikking gesteld).

literatuur

Jesse in 't Veld, "Een strijd tegen de echo", in: De nieuwe Molenwereld 3 (2019), pp. 22-29.

trivia

Korenmolenaars werden door hun stoffige uiterlijk nog wel eens gekscherend 'meelmuis' genoemd. Ook de plaatselijke slagersknecht had er een handje van. Op een dag hadden de molenaars van 'De Lelie' daar genoeg van en wachtten zij hem op, bonden hem vast aan een van de wieken en lieten hem een paar rondjes meedraaien. Ze hebben hem daarna nooit meer 'meelmuizen!' horen roepen...

foto's

foto's