Kaart van West-Friesland, waarschijnlijk gemaakt 1651-1654 in opdracht van de Hoge Raad van Holland en Zeeland in het kader van het Groot Proces tussen de vier Westfriese ambachten; toegeschreven aan Johannes Dou. Westfries Archief
Op deze kaart (noorden boven) staan direct ten noordwesten van Hoorn 7 molens getekend. Een molen is de voorganger van De Swaen, drie andere molens zijn gemarkeerd met 'saeg'. Waarschijnlijk zijn alle 7 molens zaagmolens.
Het donkergroene slootje dat van boven naar beneden naar Hoorn loopt is de Togt. Ten oosten van de Togt loopt de Koepoortsweg. Ten noorden van de Togt loopt een water van links naar rechts met een pad ernaast, samen genaamd (Groene) Wijsend.
Op de tekening van Pieter Coopse (Noord-Hollands Archief, inv.nr. NL-HlmNHA_359_045525_K) links op de achtergrond de Grote Kerk van Hoorn, rechts de Noorderkerk. Gezien de zichtlijnen is deze paltrok van de 7 molens waarschijnlijk de voorganger van De Swaen. Het water waar de eendenjacht plaatsvindt, is dan de Groene Wijsend. De molen achter de paltrok is dan de meest noordelijke molen tussen Koepoortsweg en Togt.
Dan wat speculaties: ik vermoed dat alle molens paltrokken waren, en dus zaagmolens. Ze hebben maar kort bestaan, niet eerder dan ca. 1600 en tot ca. 1670. Ik denk dat het probleem van de 7 molens was dat er nauwelijks houtaanvoer mogelijk was voor zoveel molens door de smalle slootjes. Er zijn ook geen balkgaten te zien. Het plotselinge verschijnen en weer verdwijnen suggereert 1 eigenaar. Ik denk ook dat De Swaen veel meer capaciteit had dan de paltrokken en die heeft waarschijnlijk in 1671 de functie van de 7 paltrokken overgenomen. Waarschijnlijk was De Swaen van dezelfde eigenaar als van de 7 voorgangers. De relatief nieuwe paltrokken zullen verkocht zijn en verplaatst. En je kon op één zo'n grote molen natuurlijk met veel minder personeel toe dan op 7 kleintjes, nog een reden voor opschaling.
Pim van der Wijk, 16 sept. 2016.
-----
Hoe snel de machinale zagerij na de oprichting van de eerste houtzaagmolen in 1595 te Alkmaar, in Hoorn is geïntroduceerd, is onbekend. Zeker is dat omstreeks 1620 zowel in Hoorn als in Enkhuizen houtzaagmolens werden gebouwd. Ten tijde van het redres van de verponding in 1630 is duidelijk dat Hoorn met elf houtzaagmolens, na de Zaanstreek met 53 zaagmolens, het belangrijkste centrum van machinale houtzagerij in Holland was.
Na het hoogtepunt van de houtzagerij, was in 1731 bij het verzamelen van informatie voor het redres van de verponding, dit aantal teruggelopen tot zes.
Bron: "Hoorn als stedelijk knooppunt: stedensystemen tijdens de late middeleeuwen en vroegmoderne tijd", C. M. Lesger, 1990.
