Molen Buskruitmolen Nr. 9/ De Eendragt / De Eendracht, Middelburg

geschiedenis

toestand

verdwenen

bouwjaar

1702

verdwenen

1848

1812 - 1848

geschiedenis

Even dachten de archeologen nog dat het onderzoek naar de oude kruitmolen in de Mortiere niet veel op zou leveren. Tot eergisteren ineens een cirkel van baksteen verscheen: de basis van één van de kruitmolens die in de achttiende eeuw in de Middelburgse polder stonden.

Deze molen maakte onderdeel uit van de Eendragt, een echte buskruitfabriek. Buskruit werd gemaakt van salpeter, zwavel en houtskool. Om ermee te kunnen schieten, moesten de drie grondstoffen eerst worden fijngemalen. Dat gebeurde met behulp van molenstenen. Die werden in Middelburg aangedreven door een paard. Volgens archeoloog Bernard Meijlink is dit de eerste Nederlandse kruitmolen die archeologisch wordt onderzocht. "We weten best veel van kruitmolens, maar archeologie is toch de studie van de mensen erachter. Het valt hier tot nu toe best tegen. Doordat boeren het land hebben omgeploegd, is er heel veel verloren gegaan." De kruitmolen is niet erg lang in bedrijf geweest. Toen de productie stopte, is de fabriek verbouwd tot boerderij. Na de inundatie werd op de plaats van de kruitfabriek een noodboerderij gebouwd. Ook die staat er niet meer: de brokstukken van dat gebouw liggen verspreid over het opgravingsterrein.

Bron: Provinciale Zeeuwse Courant 09 08 2007.
jnjv

Zie ook: Molenwereld nr. 104, mei 2007.
-----

In opdracht van de Gemeente Middelburg heeft ADC ArcheoProjecten tussen 25 juni en 7
augustus 2007 een archeologische opgraving uitgevoerd in het plangebied Mortiere vindplaats
18.
Het veldwerk heeft sporen opgeleverd van buskruitfabriek 'De Eendragt' die rond 1700 is
gebouwd en tot in de 19e eeuw in gebruik is gebleven. Van deze kruitfabriek zijn het
hoofdgebouw, de bijgebouwen en de molenfunderingen ontdekt. Zelfs de resten van enkele van de maalstenen zijn teruggevonden.
Het archeologisch onderzoek, gecombineerd met historisch onderzoek, heeft informatie
opgeleverd over de productie van buskruit en de inrichting van het terrein. Hiermee is voor het eerst in Nederland een beeld verkregen van een tot op heden vrij onbekende industriële activiteit, waarin de Verenigde Oost-Indische Compagnie en de West-Indische Compagnie vermoedelijk beide een groot belang hadden.
Nadat de kruitfabriek werd opgeheven, is het hoofdgebouw van de kruitfabriek nog in gebruik
gebleven als hofstede 'De Eendracht'. Bij de opgraving kon de laatste bewoonster van deze
hofstede, mevrouw De Visser nog éénmaal over de kinderkopjes lopen. Hierna wordt het terrein ontwikkeld ten behoeve van woningbouw en recreatie.

Mogelijk had het complex acht rosmolens in gebruik.

Op de kaart van Hattinga zijn drie kruitmolens weergegeven. Centraal in de afbeelding is kruitmolen de Eendragt zichtbaar, linksboven is nog een deel van Middelburg zichtbaar. Op deze kaart lijkt het water welhaast de meest praktische aan- en afvoerweg voor de materialen te zijn. De twee andere afgebeelde kruitmolens, De Grenadier en de Goudend, zijn net als De Eendragt begin 18e eeuw gebouwd.
De drie molens zijn niet de eerste in de omgeving. Al vanaf het begin van de 15e eeuw wordt
melding gemaakt van buskruitproductie. De molens bevinden zich nog in of bij de stad. Hoewel men in april 1644 besluit de buskruitmolens te verplaatsen, wordt in juli van dat jaar besloten dat de molens kunnen blijven waar ze zijn, op voorwaarde dat het magazijn op ruime afstand van de molen massief wordt opgemetseld. Tot die tijd moet het kruit wekelijks worden afgevoerd naar ‘s lands magazijn te Veere.
In 1701 wordt besloten tot het plaatsen van een buskruitmolen aan de zuidzijde van de haven, het betreft dan vermoedelijk Gouden Draak / Goudend of Eendragt. De Grenadier wordt in 1710 opgericht en wordt na een dramatische ontploffing in 1802 verbouwd tot boerderij.
Een bron uit 1820 bevestigt dat de Eendragt in 1807 nog in gebruik is, maar meldt ook dat de
Goudend in 1807 buiten gebruik is. In februari 1807 wordt inderdaad het verzoek gedaan om de Goudend / Gouden Draak te verplaatsen. In het magazijn bevindt zich op dat moment 40.000 lb buskruit en in dat jaar wordt nog wel geproduceerd. Na enkele jaren van stilstand is in 1816 de verplaatsing een feit.

Vermoedelijk is de VOC van grote invloed geweest op de bouw van de drie molens en de VOC of de WIC zullen vermoedelijk ook de grootste afnemers zijn geweest. In de reeds eerder aangehaalde scriptie is te lezen dat de markt voor buskruit in de Zuidelijke Nederlanden na 1700 af gaat nemen, vanwege aanhoudende vrede. De productie in de 18e eeuw lijkt rechtstreeks beïnvloed te worden door oorlogsdreiging en door de stabiliteit van de aanvoerlijnen. Na 1800 worden de overgebleven buskruitfabrieken stuk voor stuk gesloten, verbouwd of opgenomen in de vereniging ‘Gezamenlijke Buskruidmakers van Noord-Holland, Utrecht en Zeeland’.

Bron en meer informatie: Molens te Middelburg Mortiere, Een Archeologische Opgraving, feb. 2009.
-----

De kruitmolen De Eendracht van Abraham en Jan de Smet was Nr. 9 van de 12 in 1807 nog bestaande kruitmolens. Hij werd toen bediend door 5 knechts en 7 paarden.
Bron: "Een blik op de buskruitindustrie in de Lage Landen", scriptie door Johan Verachtert, Universiteit Gent 2001-2002.

nog waarneembaar