Molen Olijmoleken van Pieter Jansz., Koog aan de Zaan

geschiedenis

toestand

verdwenen

bouwjaar

1601

verdwenen

geschiedenis

De oudste oliemolen in de Zaanstreek stond in 1601 'jegensover 't Kalff' op t Saendijck'. Deze aantekening trof dr. S. Hart, voormalig directeur van het Gemeente-archief Amsterdam en in de jaren veertig en vijftig een hartstochtelijk onderzoeker van de economische en sociale historie van de Zaanstreek, aan in de rekening van de Grafelijkheidsrekenkamer van Holland.

De plaatsaanduiding duidt er op dat deze molen in Koog aan de Zaan stond, maar het juiste erf is nooit getraceerd. Saendijck moeten we in dit geval niet lezen als de naam van het dorp, maar als de naam van de dijk die zich van de Dam in Westzaandam uitstrekte tot Knollendam. De buurtschap het Kalf ligt op de oostoever van de Zaan tegenover Koog aan de Zaan.

Onduidelijk is ook wanneer de stichtingsdatum van de molen was en wanneer hij weer verdween. Cornelis Cornelisz van Uytgeest, de uitvinder van de krukas, had op 6 december 1597 voor tien jaar octrooi gekregen voor zijn uitvinding voor 't voorneomde nieuwe ende profitelijkcke werck, mede gevonden hadde een nieuwe konst ende manier om oly te slaen met een windmolen ende 't saet met steenen te doen breecken, sulcx oock noyt in dese lande soude weten gesien nochte gebruyckt, volgende het patroon mede daeraf gethoont.' Vier jaar later werd er dus een oliemolen in Koog of Zaandijk gelokaliseerd. Of er ook inderdaad met molenstenen gewerkt werd of uitsluitend met stampers is niet duidelijk. De uitvinding van Cornelis Cornelisz was een technische verbetering, want door wind aangedreven oliemolens bestonden al langer. Maar in elk geval niet in de Zaanstreek, want voor 1601 werd er geen enkele aangetroffen.

Wel werd de naam van de eigenaar door de ambtenaren van de rentmeester genoteerd. Hij heette Pieter Jansz. Dit was naar alle waarschijnlijkheid Pieter Jansz Stijvselemaecker, de stamvader van het koopmansgeslacht Van der Leij. Hij was in Zaandijk eigenaar van de Parseleimolen, waarmee Braziliaans verfhout werd gebroken, en was in 1601 ook betrokken bij de zaagmolen van Gaaf Jacobsz, die hij op 8 mei van dat jaar 1/4de part in deze molen verkocht. In 1605 was Pieter Jansz ook grondlegger van de eerste papiermolen in het dorp [zie Tenbruggencatenummer 06674 z].

Bronnen:
- Duizend Zaanse molens, P. Boorsma 1968 blz. 166.
- Informatie Ron Couwenhoven, 20 okt. 2013.