Molen Boerderij 'Zuidpool', Usquert

geschiedenis

toestand

restant

bouwjaar

verdwenen

geschiedenis

Roskarnmolen in boerderij Usquert

In 1988 kocht de familie Nijholt de boerderij Zuidpool (gebouwd in 1852) om deze weer in originele staat terug te brengen. Op deze plaats waar vroeger in dergelijke boerderijen een roskarnmolen was ingebouwd, vond de heer Nijholt onder de zaadbeun sporen van een paardenaandrijving en verder sporen van een karninrichting. Na een lange periode van onderzoek kon de heer Nijholt een verzameling restanten van een rosmolen overnemen van het museum Welgelegen te Leens. Deze rosmolen is van het Hogelandster type, met houten conische wielen; een arbeidsintensieve, maar geruisloze constructie. Ondanks alle beschadigingen bleken de hoogte en de breedte overeen te komen met de ruimte waar in de boerderij Zuidpool vroeger de rosmolen moet hebben gestaan. Dat er sets nieuwe kammen voor de wielen nodig waren is al haast vanzelfsprekend; nieuwe schoren in het molenwiel moesten dit weer in model brengen. Voor een deel moeten zulke constructies opnieuw worden uitgevonden op basis van de teruggevonden restanten en de gangbare molenbouw.
Het drijfwerk boven de karnton (50:15 kammen) wordt bekrachtigd door een as die van het rosmolenwiel komt, aan de andere kant van de muur.
Bij een normaal rondgaand paard maakt het roerwerk ongeveer 250 omwentelingen per minuut in de karnton met een inhoud van ongeveer 550 liter.
Het paard was achter met een knuppel aan de dissel op de spil en vooraan met de halster verbonden aan de molenspil. Het leidsel stuurt het paars steeds naar één kant (naar binnen), zodat het rond liep inplaats van rechtuit. Om afleiding en duizeligheid te voorkomen liep het paard met oogkleppen of zelfs een blinderend masker. De meiden moesten om beurten erop toezien dat het paard doorsjokte. Daartoe waren aan de kant van de rosmolen raampjes in de meidenkamer: het karnen ging ook door in de nacht. De personeelskamers waren gelegen aan de duustergang (in tegenstelling tot de gang in het voorhuis waar licht binnenviel door het raam boven de deur). Vooral in de warme zomer moest de aangezuurde middagmelk snel worden gekarnd tot boter, dat kon niet wachten tot de volgende dag.
Meestal had men alleen een rosmolen voor het karnen. Maar op de grotere bedrijven, zoals de Zuidpool, was er ook vaak een tweede drijfwerk voor de malerij. Hier werd graan gemalen voor eigen gebruik, onder andere voor veevoer. Ook werden in de tijd dat de hekelmachines kwamen daarvoor rosmolens ingezet.
Een hekelmachine is een dorsmachine met een ronddraaiende trommel met pennen die het graag uit een schoof trekken die ervoor werd gehouden. De hekelmachine werd aangedreven door een touw dat twee keer om het rosmolenwiel lag en dat buiten de ruimte onder de zaadbeun met een snaarwiel de hekelmachine aandreef.
De rosmolen in boerderij de Zuidpool is op afspraak geopend voor rondleidingen gedurende de periode 1 mei tot 1 oktober.
De boerderij is geheel ingericht als een Hogelandster boerderij uit 1850-1900.

Bron: 'Op Molenpad' in de provincie Groningen, van Drs. Hans Ouweneel, 2004

nog waarneembaar