Op het bolwerk ten oosten van de in 1636 gebouwde tweede Sint-Antonispoort, ongeveer daar waar nu de hoek van Rapenburgerstraat en Muiderstraat is, stond een even oude grondzeiler die als grutmolen in gebruik was. Er zijn van deze molen diverse tekeningen bewaard gebleven, onder meer van Rembrandt. Uit deze tekeningen kan worden afgeleid dat het om een rietgedekte bovenkruier met staartkruiing ging. Het onderste gedeelte van de romp was bekleed met horizontale delen, zoals in Noord-Holland gebruikelijk is. De molen stond op een lage stenen wal, die deel uitmaakte van het bolwerk.
In 1663 was dit een grutmolen.
Het was voor zover bekend één van de weinige grondzeilers op de Amsterdamse bolwerken. Aanvankelijk stonden er vooral standerdmolens op de bolwerken, die later meestal door stellingmolens vervangen werden.
Nadat tijdens de grote stadsuitleg van 1660-1664 dit deel van de oude fortificatie was geslecht, verplaatste men de molen over 1,2 km zuidoostelijk naar het nieuwe bolwerk Outewaal (nabij het huidige Tropenmuseum), alwaar hij 'De Ruiter' ging heten.
Bronnen:
- Boudewijn Bakker e.a., "Het landschap van Rembrandt. Wandelingen in en om Amsterdam", Bussum, 1998, p. 184.
- Charles Dumas en Leo Endedijk, "Meesters en Molens. Van Rembrandt tot Mondriaan", Waanders, 2007, pp. 57 en 66. Tekst: Leo van der Drift, 8 sept. 2008.
- archief mr. J.H. van den Hoek Ostende. Met dank aan Theo Bakker, 8 juni 2009.
- Rosmolens in Amsterdam 1519-1919, mr. J.H. van den Hoek Ostende, pag. 10-24. Jaarboek Amstelodamum 1981.
NB De aangegeven locatie is een ruwe schatting, naar de ets van Ruysdael.
Onderstaande ets: de [2e] Sint Antoniespoort gezien in noordwestelijke richting naar de Zuiderkerk, tijdens de afbraak. Rechts de Oosterbeer en molen De Ruiter. Geheel links het eerste bolwerk ten oosten van de Amstel, met molen. Datering: ca. 1664, vervaardigers: Jacob van Ruysdael, Abraham Bloteling (tekenaar).
* De [2e] Sint Anthoniespoort stond van 1636 tot 1670 aan het einde van de Jodenbreestraat (nu: Muiderstraat/ Mr.Visserplein) en was door de Vierde Uitleg 1656-1662) binnen de stad komen te liggen. Bolwerk Outenwael [waarheen de molen 1660-1664 verplaatst werd] was onderdeel van die Vierde Uitleg, gelegen naast de vervanging van de [2e] St. Anthoniespoort, de eerste Muiderpoort, kilometers verderop.
Er bevindt zich in het stadsarchief van Amsterdam een kaart op basis van de plattegrond van Nic. Visscher waarop aangegeven de molens van de oude stadswal en de plaats waarheen de molens verhuisd dienden te worden. Daarop is de bewuste molen van de prent gemerkt met "6" en met veel fantasie staat in de buurt van het toekomstige bolwerk Outewael ook een "6". Meer duidelijkheid zou te krijgen zijn door een bezoek aan het archief (De Bazel) waar zich het volgende stuk bevindt: toegangsnummer 5039, inv.nr. 2, f. 75v-76.
Aanvullingen van Theo Bakker, 3 en 4 september 2008.
* De eerste Sint Anthoniespoort bestaat nu nog steeds! Hij is in de 17e eeuw verbouwd tot Waag en voorzien van een groot puntdak op het midden (was eerder een open binnenplaats). Het is nu de bekende Waag op de Nieuwmarkt. De toren van de Zuiderkerk (1614) staat inderdaad vlakbij.
Aanvulling van Martin E. van Doornik, 5 september 2008.
[NB De molen van dit record stond nabij de tweede Sint Anthonispoort, waarvan nu niets meer is terug te vinden.]
-----
Rembrandt (1606-1669): De molen op het bolwerk bij de Sint Anthonispoort in Amsterdam, circa 1650.
Molen 08050 De Ruyter (1e) (Amsterdam)
Ets van Jacob van Ruysdael, 1664 ca. Rechts de grutmolen, links een nog onbekende molen.
Molen 08050 De Ruyter (1e) (Amsterdam)
Tekening: Abraham Furnerius, ingezonden door Theo Bakker
Molen 08050 De Ruyter (1e) (Amsterdam)
Schilderij van Rembrandt van Rhijn (1606-1669) Het bolwerk bij de Sint Anthonispoort ca 1650
