IJsheuvel was een van de twaalf buurtschappen van de vroegere gemeente Ottersum. De buurtschap ligt ten zuidoosten van het dorp bij de Duitse grens en nogal ver van de kom verwijderd. De molen lag op de Kendelbeek; een kleine beek die zijn oorsprong in Duitsland heeft, over een korte afstand de rijksgrens vormt en vervolgens in de Niers uitmondt.
Het molengebouw lag op Nederlands gebied, het waterrad hing op de grens en het verdeelwerk, dat dwars in de beek stond en één maalsluis en drie lossluizen had, bevond zich op Duits grondgebied. Voor of boven de molen liep de beek zeer breed uit, waardoor een soort molenvijver ontstond. De buurtschap IJsheuvel was dun bevolkt. Slechts een klein aantal boerderijen stond in de omgeving van de molen. Hij maalde dan ook meer voor de boeren op Pruisisch gebied, waarvoor de grens geen betekenis had.
In het begin van de 19e eeuw was de molen met een daarbij gelegen perceel weiland eigendom van Andreas Koenen (Könen), logementhouder in Goch en Gerard Kleisterkamp, landbouwer wonende 'Aan het Ossenbruch', gemeente Till in Pruisen. In 1837 waren zij door koop in het bezit van de molen gekomen.
In 1847 verkochten zij het 'watermolentje met annexe grond te Ottersum op den IJsheuvel gelegen' voor ƒ 800 aan Hermanus de Louw, pachter van de molen, en zijn vrouw Catharina Elisabeth Jacobs.
Herman de Louw verbouwde de molen en liet in Hommersum juist over de grens een huisje bouwen, waar hij wat vee hield. Het echtpaar De Louw-Jacobs had twee zonen: Theo, die molenaar in Hommersum (D.) was en Jacob, molenaar op lJsheuvel en twee dochters: Johanna en Marianne. De twee zonen en een dochter bleven na het overlijden van hun ouders op de molen en het boerderijtje. Dat was omstreeks 1907.
Zij namen toen een kind aan, dat in 1930 eigenaar zou worden. Dit was Gerhard Joseph Görtz (Geurts vermeldt de legger) die later landbouwer en molenaar op IJsheuvel was. Hij overleed daar in 1960.
Bij de peilvaststelling door de provinciale waterstaat in 1857 had de molen een waterrad met een middellijn van 4,66 m, een breedte van 0,65 m. en een schoephoogte van 0,30 m. De afmetingen van het onderslagrad zijn bij vervanging hoegenaamd niet gewijzigd. De capaciteit van de molen was daardoor niet bijzonder groot. De Kendelbeek leverde voornamelijk in de natte jaargetijden veel water. Toen er in de jaren dertig elektriciteit op IJsheuvel kwam werd er dan ook een kleine elektrische maalstoel geplaatst.
Eind 1944 lag in de molen en de omliggende boerderijen Duitse munitie opgeslagen. Bij de zuivering van het gebied was ook de Britse artillerie actief. De molen leed daarbij echter nagenoeg geen schade. Als Duits bezit werd hij na de bevrijding als vijandig vermogen onder het Beheersinstituut geplaatst en op wens van Landbouwherstel werden in 1946 de waterwerken en het waterrad met toebehoren gesloopt; in 1947 volgde het molengebouw.
Van particuliere zijde werden in het begin van de jaren vijftig nog pogingen gedaan om de molen, die onder gebruikmaking van de bijzondere omstandigheden was gesloopt, te herbouwen. Ook de Vereeniging 'De Hollandsche Molen' verleende haar medewerking. Zelfs de boeren van de omliggende boerderijen zouden de molen graag terug willen hebben. Görtz ontving weliswaar een ontvijandingsverklaring, maar een herbouw op de oude plaats was niet meer mogelijk; Görtz beschikte niet meer over de grond.
Molen 06681 z Watermolen van IJsheuvel / Kendelmolen / IJsheuvelmolen (Ottersum)
Foto: n.n., ingezonden door H. Kaak
nog waarneembaar
Molensteen
Molen 06681 z Watermolen van IJsheuvel / Kendelmolen / IJsheuvelmolen (Ottersum)
Afb. nn., opname 1925 zie aanvullingen
Molen 06681 z Watermolen van IJsheuvel / Kendelmolen / IJsheuvelmolen (Ottersum)
Foto: P. Pouwels, opname 15 mei 2004
Molen 06681 z Watermolen van IJsheuvel / Kendelmolen / IJsheuvelmolen (Ottersum)
Foto's:Gerrit Janssen Links resten op de Ned.oever, rechts resten op de Duitse oever
Foto 2:
De molen stond op de verhoogde stroomrug op achtergrond. Links grenspaal Gp 562 (Duitsland), rechts peil van waterschap Peel en Maasvallei.
Foto3:
vlnr.:Maria Neumann, voor de molensteen Jakob de Louw, twee douanebeambten. op de achtergrond Gerard Geurtz, 4 onbekende personen en rechts een douanebeambte Schmelter.
Foto 4:
Bij de boerderij aan de Looseweg 19 ligt nog een oude molensteen naast de oprit. Achter deze boerderij stond de voormalige Kendel molen of molen op de IJsheuvel genoemd. Wat overbleef van de Kendelmolen: een 16er blauwe Duitse loper met een rechts zwaaipand scherpsel.
Peter Pouwels.
-----
Terug naar WO 2, de voormalige boerderij van de Familie Janssen Looiseweg 19 werd tijdens de oorlog door de Duitsers als opslag voor wapens en munitie gebruikt en later bij de zuivering van dit gebied door de geallieerde praktisch opgeblazen.
Direct na de oorlog werd begonnen met de bouw van een geheel nieuwe boerderij en zoals destijds gebruikelijk werd er een grote moestuin, voorzien van een mooie haag aangelegd, maar omdat de hoek van de tuin nogal dicht bij de oprit van de boerderij kwam te liggen moest deze met iets stevigs beschermd worden. Een van de bewoners had wel een idee waarmee, hij had enige tijd geleden bij de Kendel tussen de puinresten van de Kendelmolen iets zien liggen wat op een molensteen leek, met een spa op de nek ging hij een kijkje nemen even later kwam hij terug, haalde zijn beste trekpaard van stal en met wat kabels en kettingen vetrok hij weer naar de Kendel. Met wat moeite kreeg hij een ketting door het centrumgat van de steen gewurmd het paard werd aangespannen maar omdat de ruim een ton wegende steen bijna geheel was wegzakt in de moerassige grond was er geen beweging in te krijgen, het tweede trekpaard werd erbij gehaald nu lukte het wel. Toen hij eenmaal vrij was bleek het een kleine moeite om hem enkele honderden meters over de kleiige grond te verslepen. Op de hoek van de tuin werd een passend gat gegraven en met vereende krachten werd de steen erin gekanteld.
De tuin is al lang geen moestuin meer maar de steen is gered voor de zeer waarschijnlijke vermaling ten behoeve van de wegenbouw en staat hij na ruim 60 jaar daar nog steeds zonder te malen.
Zo is er toch nog iets van de Kendelmolen behouden gebleven, een mooiere plek voor deze steen, het symbool van de IJsheuvel, is niet denkbaar.
Gerrit Janssen, 8 maart 2011.
