Molen van Dolk, Maastricht

geschiedenis

toestand

verdwenen

bouwjaar

1837

1839 verbrand en herbouwd

verdwenen

1959

1945 buiten gebruik, ca. 1959 gesloopt

voorganger

Maastricht (Weyervolmolen (3))

geschiedenis

De 'molen van Dolk' was een groot stenen fabrieksgebouw van vijf verdiepingen dat in de vorm van een hoefijzer over de Jeker was gebouwd met vleugels langs de noordelijke en de middentak. Het strekte zich uit van de Bonnefantenbleekstraat, thans Bonnefantenstraat, tot aan de Heksenstraat, waarin het later werd gesitueerd.
Het was van binnen een voor die tijd merkwaardig gebouw. Er stonden vrijwel geen binnenmuren in de scheidingswanden waren van hout. Een oud idee, dat in latere utiliteitsbouw weer ingang heeft gevonden.
In het midden van de 19e eeuw was het een lakenfabriek van beperkte omvang die in de tweede helft van die eeuw regelmatig werd uitgebreid. Hoewel het weven van laken er omstreeks 1875 werd stopgezet en het gebouw voor andere doeleinden werd gebruikt, bleef het nog lang de naam ‘lakenfabriek’ dragen.
Vanouds lagen op die plek twee watermolens, de Weyer molens genaamd (Tenbruggencatenummer 15530 en Tenbruggencatenummer 15531), waarmee in vroeger eeuwen laken werd gevold.
Ze werden gebruikt door het gilde van de ‘gewantmakers’ zoals de lakenwevers werden genoemd en na opheffing van het gilde door particuliere vollers. In de weide bij de stadswal tegenover de ‘Bovenste Wevermolens’ de ‘Bonnefantenbleek’ genoemd, werden de spanramen opgesteld waarop het gevolde laken te drogen werd gehangen.
Eén van die watermolens was de eerste volmolen op waterkracht in Nederland.
De twee watermolens lagen oorspronkelijk achter elkaar op de linkeroever van de Jeker aan de Bonnefantenbleekstraat, kortweg de Bleekstraat genoemd. Van deze molens stond de voorste of de bovenste molen op de plek, die de waterkracht leverde voor de latere lakenfabriek. Bij deze molen bevond zich in het begin van de vorige eeuw een strekdam, die een gedeelte van de rivier langs de molen afsplitste. In dat deel bevonden zich twee afzonderlijke waterleiders en arken waarin de waterraderen draaiden, die elk een eigen maalsluis hadden. Tussen de strekdam en de rechteroever aan de Heksenstraat lag in de Jeker een groot verdeelwerk of stuw met vijf losopeningen die elk met een schuif konden worden afgesloten. Achter deze stuw en de onderste molen splitste de Jeker zich in een linksafgaande noordelijke tak en een rechtsafgaande middentak.

In de Franse Tijd was de achterste of onderste molen een graan- en oliemolen, die door één waterrad werd aangedreven. De molen met het aanpalende huis, stallen en tuin waren in die tijd eigendom van Jan Gerard Maurissen, die gehuwd was met Anna Catharina Albrechts. Bij akte van deling erfde Maria Catharina Ida Maurissen in 1815 de molen met aanhorigheden van haar ouders. Toen zij met Conrad of Conrardus Josephus Hubertus Tielens trouwde, bracht ze de molen in het huwelijk mee. Ze overleefde haar echtgenoot en woonde als rentenierster in de Hondstraat.
Op 30 oktober 1837 verkocht ze de molen en alles wat er toe behoorde aan de destijds bekende lakenfabrikant Jan Pieter Hubert of Johannes Petrus Hubertus Hanckar, die in hetzelfde jaar ook eigenaar van de voorste of bovenste molen was geworden. Hij was gehuwd met Josephine Rosalie Elie Lefèbre.
De bovenste of voorste molen was in het begin van de 19e eeuw als graanmolen in gebruik.
Bij akte van 1 februari 1826 verkochten Maria Magdalena Mancel, gehuwd met Lambertus Bernardus Theys, wonende in Trier, de molen aan Gilles Loneux, een bekende molenaar in Maastricht. Loneux verkocht de molen bij akte van 20 maart 1837 aan de hiervoor genoemde Jan Pieter Hanckar.
Hanckar had in die tijd een weverij en lakenfabriek, die gevestigd was in de watermolen aan de ‘Vijf Koppen’. Hij wilde zijn fabriek uitbreiden, maar de plaatsruimte daarvoor ontbrak, zodat hij het bedrijf in 1837 naar de twee Weyermolens overbracht. De molens met de huizen werden afgebroken en vervangen door een nieuw gebouw met een zinken dak. Nog niet verzekerd zijnde, brandde de weverij in 1839 af.

Maastricht ontsnapte toen aan een ramp want dichtbij de fabriek lag een kruitmagazijn. In 1840 vroeg Hanckar toestemming aan het provinciaal bestuur om zijn lakenfabriek te herbouwen en er tevens een katoenspinnerij in te vestigen. In de jaren tussen 1841 en 1864 breidde de fabriek van laken, dekens en wollen stoffen zich regelmatig uit en vonden er vernieuwingen in de bouw plaats. In 1848 werd een nieuwe fabriek toegevoegd. In 1851 vroeg de firma J. Hanckar & Cie. aan de provincie toestemming om naast hun watermolen een stoommachine te plaatsen. Het vermogen daarvan bedroeg 15 pk. Veel stoominstallaties, die in het midden van de 19e eeuw in fabrieken werden geplaatst, hadden een ketel en een machine van dat vermogen; sommige bedrijven hadden twee ketels en twee machines van 15 pk.
Een grote herbouw vond in 1864 plaats. De waterkracht werd geleverd door een houten waterrad met een middellijn van 5,60 m. en een breedte van 1,45 m. In 1867 werd de firma Hanckar echter geliquideerd en de lakenfabriek werd verkocht aan Jacobus Augustus Crahay, een commissionair in openbare effecten te Maastricht. Vier jaar later werd de fabriek openbaar verkocht en toegewezen aan E.L. Ansiaux-Rutten & Compagnie uit Luik. In de daarop volgende jaren werden de gebouwen verenigd en als fabriek van behangselpapier ingericht. De nieuwe eigenaar was de 'Banque Industrielle et Commerciale de Liege’ aldaar, als commanditaire vennootschap gevestigd onder de firmanaam E.L. Ansiaux Rutten & Comp. die in 1877 werd geliquideerd.
Op 5 februari van dat jaar vervoegde zich Victor Rutten, rentenier, Edouard Romedenne-Fraipont, makelaar in effecten, Alfred Mages, advocaat en Gustave Ansiaux, makelaar in verzekeringen, allen te Luik woonachtig, in hun kwaliteit als liquidateurs van de bank zich bij notaris Jesse om de papierfabriek te verkopen aan Jacob Jacobzoon Dolk, industrieel, ongehuwd en woonachtig te Maastricht, voor de som van 8.000 gulden. In de verkoop waren echter de machines, de transmissies en de molenaandrijving niet begrepen. Ze werden uitdrukkelijk buiten de verkoop gehouden en bleven aan de verkopers. Later werd het gebouw voor verschillende doeleinden gebruikt. Er werd een maalstoel met een ijzeren gangwerk geplaatst en een houten waterrad op de linkeroever gehangen Naast de maalsluis werden vijf lossluizen aangebracht. Het waterrad was tamelijk klein. De middellijn bedroeg 5,00 m en de breedte van de schoepen 1,20 m. Het gebouw was bijzonder groot en diende voornamelijk als magazijn en pakhuis. Kort na de bevrijding werd de molen stilgelegd.

In 1959 verkocht Alice Marie Wilhelmina Victorine Dolk, weduwe van ingenieur Johan Willem Nierstrasz te 's-Gravenhage, het gebouw aan de gemeente Maastricht. Deze liet het afbreken om plaats te maken voor de bouw van een conservatorium, dat het grondplan en de hoogte heeft van het oorspronkelijke gebouw.
Enige ijzeren molenonderdelen werden niet met het sloopmateriaal afgevoerd, maar als herinnering tegenover het gebouw in de Bonnefantenbleek als parkversiering gelegd.