Molen De Jonge Beer (3e), Zaandam-Oost

geschiedenis

toestand

verdwenen

bouwjaar

1860

verdwenen

1893

verbrand

voorganger

Zaandam-Oost (De Jonge Beer (2e))

geschiedenis

De balkenzager De Jonge Beer was afkomstig uit Zaandam-West. Aldaar stond de molen aan de Hogendijk op een buitendijks stuk land. De molen was eigendom van Allert de Lange. In 1812 was De Lange overleden en op 28 maart van dat jaar werd het volgende geveild, “Een houtzaagmolen zijnde een sommerzager genaamd de Jonge Beer met erf, schuren, gereedschappen en aanhorigheden, gelegen te Zaandam, Westzijden aan de Hoge Zeedijk, buitendijks, bekend met No. 1224 (bij het Zwarte dijkje).” Koper van de molen werd de Zaandammer houthandelaar Engel van de Stadt, die er Fl.1266,- voor betaalde.
Er is geen duidelijk bewijs, maar het is vrijwel 100% zeker dat Van de Stadt De Jonge Beer liet afbreken en verplaatsten naar een betere standplaats in het Oostzijderveld van Zaandam. Na verplaatsing behield de molen zijn naam.

Engel van de Stadt werd geboren op 14 augustus 1746 in Zaandam. Hij zou uitgroeien tot een van de grootste en belangrijkste houthandelaren binnen de Zaanstreek. Zijn werkgebied was gelegen in het Oostzijderveld van Zaandam.
De familie Van de Stadt was in die jaren actief in diverse industrieën. Naast een houthandel, die werd gedreven door een oom en de vader van Engel van de Stadt, was deze familie actief in scheepvaart, met name in de sleepvaart.
Na het overlijden van oom Jan van de Stadt, zette vader Huybert van de Stadt de houthandel voort in compagnieschap met zijn zoon Engel. In 1771 werd Engel van de Stadt aangesteld als directeur van de zaagmolen De Bakker op het eiland in de Voorzaan. Deze molen was voor een kwart in bezit van de familie Van de Stadt. In 1787 raakte De Bakker in brand en werd hij volledig verwoest. Er volgde herbouw, de nieuwe molen kwam volledig in bezit van Engel van de Stadt.
Daarna breidden de zaken zich snel uit. Op 9 januari 1794 werd het molenbezit vergroot door de aankoop van de Westzaandammer paltrok De Witte Ster, ook wel De Haas geheten. Drie jaar later verwierf Engel van de Stadt de Oostzaandammer paltrok De Huisman. In 1806 werd de paltrok De Snoek aan het molenbezit toegevoegd en met de aankoop van De Jonge Beer in 1812 werd de vijfde molen aan zijn bezit toegevoegd. Als laatste en kroon op zijn werk, liet Engel van de Stadt in 1816 een nieuwe paltrok bouwen ten zuiden van het Sluispad, die de naam De Engel kreeg.
In 1814 traden de beide zoons van Engel van de Stadt, Cornelis en Huybert van de Stadt toe tot de onderneming. Vanaf toen werd er gewerkt onder de firmanaam Engel van de Stadt & Zoonen.
In 1819 stierf Engel van de Stadt op 72-jarige leeftijd. Zijn bezit werd verdeeld onder zijn beide zonen, zij hielden vanaf toen de firma gaande.
De zaken gingen de beide heren voor de wind. In 1825 vond er een grote uitbreiding plaats met de overname van drie molens van de Zaandammer houthandelaar Dirk Dekker. Dit waren de beide paltrokken De Stuurman of Het Vergulde Hert en De Boendermaker en de bovenkruier Het Bruine Schaap.
In 1828 besloten de beide broers om hun vennootschap te beëindigen en ieder voor zichzelf beginnen. Op 1 januari 1828 werden de gezamenlijke bezittingen bij notaris Dozy in Zaandam verdeeld.
Huybert van de Stadt kreeg de volgende bezittingen toebedeeld, de twee bovenkruiers De Bakker en De Jonge Beer, de paltrok De Engel en de pelmolen De Bootsman.
Cornelis van de Stadt kreeg de Westzaandammer paltrok De Witte Ster, de bovenkruier Het Bruine Schaap en de paltrokken De Huisman, Het Vergulde Hert en De Boendermaker. Verder bleef Cornelis van de Stadt actief onder de oude firmanaam.
Huybert van de Stadt stierf op 22 oktober 1844. De boedelscheiding vond plaats op 9 april 1845 bij notaris Dozy in Zaandam. De oudste zoon van Huybert van de Stadt, Jan van de Stadt, kreeg de drie houtzaagmolens, waaronder De Jonge Beer in zijn bezit. Zoon Engel van de Stadt kreeg de pelmolen De Bootsman toebedeeld.
Jan van de Stadt ging met zijn drie zaagmolens werken onder de firmanaam E. van de Stadt & Zoonen. Het kostte de 28-jarige Van de Stadt veel moeite om het bedrijf van zijn vader weer winstgevend te maken.
Begin 1859 liet Jan van de Stadt De Jonge Beer slopen. Vermoedelijk voldeed de oude molen niet meer en vertoonde hij gebreken. Op de plaats van de gesloopte molen werd een geheel nieuwe molen gebouwd die volledig aan de eis des tijd voldeed.
De nieuw gebouwde molen zou niet lang bestaan. Op 30 december 1859 raakte de molen in brand en werd hij volledig verwoest.
De brandkroniek van Nan van Pomeren meldt het volgende over de brand, “30 Dec. 1859. Verbrandde te Zaandam op den Zuiddijk, de nieuw gebouwde houtzaagmolen “de Jonge Beer”, hij is slechts 5 maanden gangbaar geweest, toebehoorende aan J. v. d. Stadt.”
Pieter Boorsma gaf het volgende commentaar over de brand, “De eigenaar had niet veel plezier van zijn nieuwe molen, want reeds op 30 december 1859 ~ na slechts 5 maanden in bedrijf te zijn geweest ~ ging deze in vlammen op. Tijdgenooten, o.a. molenmakers die aan den bouw hadden meegewerkt, vertelden wel eens, dat het met dien brand “geen zuivere koffie” was geweest, m.a.w. er werd sterk gedacht aan kwaadwilligheid.”
De nieuwe molen was goed verzekerd want direct na de brand werd met de herbouw begonnen.
In de daaropvolgende jaren lukte het Jan van de Stadt om een bloeiende zaak op te bouwen. Niet lang daarna traden zijn vier zoons toe tot de onderneming om zich zo te kunnen verdiepen in de handel.
In 1866 liet Jan van de Stadt een compleet nieuwe molen bouwen. De molen, genaamd De Tijd, werd speciaal gebouwd voor het zagen van eikenhout. Voorheen gebeurde dit op De Engel. Het is mij niet bekend of deze molen toen wagenschot zaagde of dat er enkel en alleen eiken stammen werden gezaagd.
Jan van de Stadt stierf op 28 april 1871, hij liet de firma E. van de Stadt & Zoonen na aan zijn vier zoons.
In 1878 werd besloten om De Engel te slopen en te vervangen door een kleine stoomzagerij, deze plannen werden in 1879 gerealiseerd. Met de bouw van deze zagerij werd de bovenkruier De Bakker, die al meer dan 100 jaar in de familie was, overbodig en voor sloop verkocht.
In 1887 werd de kleine stoomzagerij Het Noordsche Bosch in Zaandam-West van de firma Poel gekocht. De firma Van de Stadt legde Fl.6867,- op tafel voor deze aankoop. Deze zagerij was gelegen aan en ten westen van de Vaart, ten zuiden van de Stationsstraat. Na aankoop werd de zagerij voortaan gewoon Het Bosch genoemd.
Het Bosch zou voortaan worden gebruikt voor het zagen van eikenhout, waarmee het lot van de bovenkruier De Tijd was bezegeld. Nog in hetzelfde jaar werd De Tijd voor afbraak verkocht. Hij zou een nieuw leven beginnen als cementmolen in De Rijp.
De Jonge Beer was de laatste windmolen van de firma van de Stadt. In de avond van 17 juli 1893 woedde er een zwaar onweer boven de Zaanstreek, wat De Jonge Beer noodlottig werd. De molen werd raak geslagen door de bliksem en brandde volledig af. Tijdens dezelfde bui werd ook de N.H. kerk in Assendelft verwoest. De brandkroniek van Van Pomeren gaf de beide branden als volgt weer, “1893. 17 juli. Heden avond te ongeveer half negen verbrandde geheel, ten gevolge van het inslaan van den bliksem, de Ned. Hervormde Kerk te Assendelft.
Ook heden werd door de bliksem de molen “de Jonge Beer” getroffen, welke geheel afbrandde. Het is 33 jaar geleden, dat op dezelfde plek, toen door een onbekende oorzaak ook een molen afbrandde. Eigenaar van de “Jongebeer” E. v. d. Stad & Zonen.”
De houtloodsen van de molen bleven tijdens de brand behouden en zouden nog een aantal jaren dienst blijven doen voor de opslag van gezaagd hout, afkomstig van De Engel. De verzekering keerde na de brand een bedrag van Fl.8531,90 uit aan de firma van de Stadt. De molen werd niet meer herbouwd en de productie werd voortaan door De Engel waargenomen. De loodsen van De Jonge Beer bleven tot 1901 in gebruik en werden toen gesloopt.

Hoe het de firma Van de Stadt verder verging.
De oudste zoon van Jan van de Stadt, Huybert van de Stadt, overleefde zijn drie broers en bleef het langst directeur van de firma Van de Stadt. In 1906 deed hij de zaak over aan twee neven, Jan van de Stadt en Huibert van de Stadt.
Vanaf 1923 werd de zaak geheel en alleen door Jan van de Stadt gerund.
In 1911 vond een belangrijke uitbreiding plaats. Direct ten westen van het voormalige station van Zaandam werd een nieuwe stoomzagerij gebouwd, die De Engel ging heten. Nadat deze in gebruik was genomen, werden zowel Het Bosch als de oude Engel buiten bedrijf gesteld en verkocht.
In 1936 werd de bedrijfsvorm gewijzigd in de N.V. Engel van de Stadt & Zoonen. Jan van de Stadt droeg toen de directie over aan zijn zonen Jan, Nicolaas Johan en Gerard Anton van de Stadt.
Zo gaat het bedrijf door tot 1966. In dat jaar werd de N.V. Engel van de Stadt overgenomen door de Haagse firma Intradur Dwarsligger- en Houthandel N.V. De directie bleef echter in handen van de familie Van de Stadt.
Kort hierna ontvouwt de gemeente Zaandam de plannen die moeten leiden tot de bebouwing van het zgn. Houtveld. De overgebleven houthandels fuseren met elkaar en vertrekken naar elders in de Zaanstreek. De firma Van de Stadt vond een partner in de firma Endt, die de zagerij De Breeuwer bezat. Beide firma’s fuseren en vinden een nieuw onderkomen in de Achtersluispolder van Zaandam. De nieuwe firmanaam werd Van de Stadt en Endt v.o.f.
In 1979 werd dit gewijzigd in Houthandel van de Stadt B.V.
Houthandel van de Stadt is vandaag de dag een van de weinig overgebleven Zaanse houthandels met een verleden in de Zaanse houtzaagmolens. Het bedrijf is nog steeds gehuisvest in de Achtersluispolder. Zie website www.vandestadt.nl.

Bronnen:
- “Duizend Zaanse molens” P. Boorsma 1968 blz. 119
- “Zaanse windmolens” P. Boorsma 1939 blz.15-16
- “Encyclopedie van de Zaanstreek” 1991 blz. 674-675
- “Engel van de Stadt, zijn voor en nageslacht” Dr. S. Hart 1951 blz. 47-48/ 93-153/ 186/ 193-203
- “het Molenmagazine” nr.8 juli 2004 R. Couwenhoven blz. 92-94
- “Brandkroniek, vanaf 1656 tot september 1906” N. van Pomeren 1906 blz. 29/ 56
F. Rol, Zaandijk.