Molen De Boerenjonker (1e), Zaandam-Oost

geschiedenis

toestand

verdwenen

bouwjaar

1694

verdwenen

1815

verbrand

opvolger

Zaandam-Oost (De Boerenjonker (2e))

geschiedenis

De pelmolen De Boerenjonker verrees in het jaar 1694 in het Oostzijderveld van Zaandam. De bouwheer van de molen was Dirck Ariansz Joncker. Op 14 maart 1695 ontving Joncker de windbrief voor zijn molen. De bijbehorende verbandbrief verkreeg hij op 10 september 1694, een week na de ingebruikstelling. Met dit document gaf Joncker de molen in onderpand wanneer hij zijn betalingen van het windgeld niet zou nakomen. De documenten werden als volgt beschreven in de boeken: “Peldegarstmolen de Joncker te oostzaandam: ten zuiden Garmet Pieters, ten noorden Ariaan Wms. Joncker. Erfpacht 12 Caroli gulden.” Dirk Joncker moest dus jaarlijks ƒ 12 aan windgeld betalen.

De Boerenjonker bleef vrij lang in handen van Dirk Joncker. Op 9 januari 1712 liet Joncker zijn molen tegen brand verzekeren in een assurantiecontract. Hoelang Dirk Joncker uiteindelijk met De Boerenjonker bleef werken is ons niet bekend.
Omstreeks het jaar 1770 pelde De Boerenjonker zijn gerst in opdracht van Pieter Ales. Deze overleed omstreeks 1780, waarna zijn erfgenamen Adriaan Jansz. Duijn en Pieter Schaap, vrijwel alle parten in de molen voor Fl. 5000,- verkochten aan Jacob Dekker. Deze transactie vond plaats op 12 juni 1781. Met de aankoop van deze parten bezat Jacob Dekker nu de gehele molen.
Na het overlijden van Jacob Dekker, verkocht zijn weduwe op 18 juni 1791 de gehele molen voor Fl.2500,- aan Jan Gerritsz. Dekker. De sterk verminderde waarde van de molen laat zien dat er iets behoorlijk mis was met de pellerij. In deze periode kreeg deze tak van industrie het zwaar te voorduren. De oorzaak hiervan is terug te vinden in de roerige tijd waarin de republiek Holland verkeerde. De patriotten, de verloren vierde Engelse oorlog en het conflict met Pruisen hebben de handel geen goed gedaan. Ongetwijfeld heeft de overzeese handel in deze jaren een zeer gevoelige klap gehad, wat in de Zaanstreek als het oudste en grootste industriële gebied van West-Europa zijn weerslag heeft gehad. Enkele tientallen pelmolens stonden tegen het einde van de achttiende eeuw stil, vele kwamen nooit meer in bedrijf en werden voor sloop verkocht. Pas na de eeuwwisseling trok de pellerij weer aan.
In 1806 verkocht Dekker de molen aan Jan van den Berg. Deze nieuwe eigenaar werkte tot zijn dood in 1809 met de molen, waarna zijn weduwe De Boerenjonker op 27 januari 1810 voor Fl.4000,- verkocht aan Allert Metzelaar. Vier jaar later verkocht deze de molen voor Fl.3500,- aan de Zaandijker Jacob de Boer.
Jacob de Boer, van oorsprong bakker van beroep, liet De Boerenjonker in dat jaar tegen brand verzekeren. De verzekerde waarde van de molen bedroeg toen Fl.4000,-.
Op 25 augustus 1815 bleek waarom een brandverzekering zo belangrijk kon zijn. Door een mankement aan de hals van de bovenas, raakte de molen in brand en werd hij volledig verwoest.
In opdracht van Jacob de Boer werd De Boerenjonker herbouwd. Er vond echter geen nieuwbouw plaats. Voor de herbouw van de molen werd gebruik gemaakt van de Oostzaandammer pelmolen Het Witte Paard.
Het Witte Paard stond ver in het Oostzijderveld van Zaandam in de buurt van de Weer, in het verlengde van het Pantepad. Het bouwjaar van deze molen is nimmer gevonden, hij werd voor het eerst genoemd in een assurantiecontract in het jaar 1716.
Na de verplaatsing verviel de naam Het Witte Paard, de naam De Boerenjonker bleef gehandhaafd.
De nieuwe Boerenjonker bleef tot 1896 in bedrijf en werd in 1898 afgebroken en verplaatst naar het Duitse Lavesum.

Bronnen:
“de Zaende” 5e jaargang 1950 blz. 80
“Ontheemde Zaanse molens” A.M.H. Smit 2005 blz. 25-26
“Duizend Zaanse Molens” P.Boorsma 1968 blz. 123
“De pelmolens in het Oostzijderveld” 1925 J. Kruijver blz. 35
www.duizendzaansemolens.nl R. Couwenhoven
“Brandkroniek, vanaf 1656 tot september 1906” N. van Pomeren 1906 blz. 17
F. Rol, Zaandijk
-----

In 1100 Zaanse Molens (blz. 119) staan andere data m.b.t. de uitgifte van de windbrief en de verbandacte, dan Boorsma en andere bronnen vermeldden. De data van windbrieven en verbandactes in 1100 Zaanse Molens komen allemaal van de originele documenten.
Bert Versteeg, 30 sept. 2018.
Ron Couwenhoven, 14 nov. 2018.