Molen De Almanak, Jisp

geschiedenis

toestand

verdwenen

bouwjaar

1617

verdwenen

1721

verplaatst

verplaatst naar

Zaandam-Oost (De Almanak, bijgenaamd 't Boekie)

geschiedenis

De Almanak werd in het jaar 1617 gebouwd aan de Zuiderganssloot in het dorp Jisp. Op 3 februari van dat jaar kreeg Pieter Pietersz. toestemming voor de bouw van deze molen. Een gedeelte uit de windbrief luidde als volgt:
“Erffpaght te saecke vande Windt op een Coker olijmoelen tot Gijsp omme Pieter Pietersz. Die van de Reeckeninge des Graeffelijkckheijts van Hollandt gesien hebbende de requeste henluijden gepresenteert bij Pieter Pietersz. buijrman tot Gijsp te kennen geven hoedat hij suppliant wel van meijninge zoude zijn te willen stellen een coker olijmolen tot gerieff van de inwoonderen aldaer dat hij daertoe van noode es, hebben de gereghtigheijt van de windt, versochte dat men hem ’t voors. windt soude willen consenteren ende doen depecheren acte in forme. Soo est dat die van de Reeckeninge voornt. alvooren hier op gehadt hebbende ‘tschriftelijck advijs van den Rentmeester Generael van Kennemerlandt ende Westvriesland, Johan Colterman, den voors. Pieter Pietersz. toegestaen ende geaccordeert hebben, staen toe ende accorderen bij desen tot wederseggens de windt totte voors. coker olijmoelen van noode zijnde midts jaerlijcx aen hande van den rentmeester betalende op erffpaght ende erffpaghtsreght d’somme van drije ponden thijen schellingen van XL grote ’t bont daer van ’t eerste jaer ommegecomen sal wesen Lichtmisse XVI C en de afghtijen.”
Pieter Pietersz. moest dus jaarlijks een bedrag van drie pond en tien schellingen aan windgeld betalen. Verder laat de windbrief duidelijk zien dat er sprake is van de oprichting van een “Coker olijmoelen”. Dit duidt erop dat de eerste Almanak een wipstellingmolen was.
Net als veel andere molens had De Almanak meerdere eigenaars, de molen was verdeeld in parten. Een groot aantal van deze aandelen behoorde toe aan de familie Sijvertsz. In ieder geval is het bekend, dat aandelen van de molen van 1633 tot 1653 in het bezit waren van deze familie.
Op 7 februari 1653 verkocht Cornelis Sijvertsz. 2/3 part in de molen aan Cornelis Ploeger, voor Fl.1100,-.
De Almanak kwam op 17 januari 1657 geheel in bezit van Jan Baertsz. Hij kocht van Ploeger ¾ part in de molen, de resterende parten verkreeg hij van Cornelis Cornelisz. Keeman en Cornelis Cornelisz. Schoon. Voor de achtste parten die Baertsz. van Keeman en Schoon kocht, betaalde hij maar liefst Fl.1005,-, een aanzienlijk bedrag in die tijd.
Door de jaren heen verwisselden de aandelen van De Almanak veelvuldig. Wel is duidelijk te zien dat deze parten steeds minder waard werden.
Op 28 mei 1712 kocht Abram Arisz. het volgende:”Een enkelde olijmolen en moolenwerff, genaamd de Almanack, staande aan de zuidzijde op de zuiderganssloot met alle de goederen en gereedschappen.” Arisz. kocht de molen van Claes Gerrebrantsz. Neef en betaalde hiervoor Fl.350,-. Slechts negen jaar bleef de Almanak het eigendom van Abram Arisz. Op 7 augustus 1721 verkocht hij de molen voor slechts Fl.135,- aan Cornelis Jansz. Broere, die de molen, volgens de boeken, liet verplaatsen naar Zaandam-Oost en aldaar liet inrichten als pelmolen.

Er blijven omtrent deze overplaatsing wel enkele vragen bestaan. Zo valt in de windbrief van De Almanak te lezen dat deze werd gebouwd als Coker Olijmoelen, dus een wipstellingmolen, verder is bekend dat de molen een enkelwerks oliemolen was. Nu was De Almanak is Zaandam-Oost een grote zwaargebouwde achtkante pelmolen, die ook tijdelijk een enkel oliewerk aandreef. Deze twee molentypes komen beslist niet met elkaar overeen.
Nu kan het best zijn dat men tijdens de bouw van De Almanak toch koos voor een moderner type molen en er dus een achtkant werd gebouwd. Dit zou in ieder geval alle vragen wegnemen.
De prijs die Cornelis Broere echter voor De Almanak in 1721 betaalde, komt ook niet echt overeen met de grote pelmolen die later aan de Gouw stond. Voor een bedrag van Fl.135,- kon men in die tijd geen grote achtkante molen kopen. Waarschijnlijk liet Cornelis Broere in 1721 een geheel nieuwe molen in Zaandam-Oost bouwen, waarbij hij gebruik maakte van enkele onderdelen van de mogelijk in verval zijnde wipoliemolen uit Jisp. Zo zou het best kunnen dat het oliewerk dat in De Almanak aanwezig was, uit Jisp kwam.
Hopelijk zal nader onderzoek wat meer duidelijkheid omtrent De Almanak opleveren.
(meer info op www.duizendzaansemolens.nl)

Bronnen:
- “Molens te Jisp” J. Klopper 1992 blz. 30-34
- “het Dorp aan de rivier de Ghyspe” H.P. Moelker 1976 blz. 97-100
- “Duizend Zaanse Molens” P. Boorsma 1968 blz. 196-197
- www.duizendzaansemolens.nl R. Couwenhoven
F. Rol, Zaandijk.