Molen De Veldlust / De Bril, Zaandam-West

geschiedenis

toestand

verdwenen

bouwjaar

1819 - 1832

verdwenen

1874

gesloopt

geschiedenis

Het bouwjaar van deze bovenkruier is niet achterhaald. Het zal tussen 1819 en 1832 moeten liggen, op de kaart van Monsieur uit 1819 is er van de Veldlust nog geen sprake, maar op de kadasterkaart van P.van der Bosch uit 1832 is de molen wel aanwezig. Pieter Boorsma vergiste zich in het molentype en deelde de Veldlust in bij de paltrokken.
Niets was minder waar, de Veldlust was een bovenkruier.
Op 4 januari 1837 werd de Veldlust gekocht door Dirk Dekker, die in 1813 de laatste burgemeester van Oostzaandam was. Dirk Dekker was houtzager met de paltrok “de Dekker”, die al meer dan een eeuw familiebezit was. Voor Dekker was de aankoop van de Veldlust erg handig, de beide molens stonden nl. naast elkaar. Niet lang na de aankoop overleed Dekker, waarna zijn weduwe Catharina Ebmeyer de beide molens op 22 maart 1845 liet veilen.
Zowel “de Dekker” als de Veldlust werden op die dag gekocht door Cornelis Corver Mats. Voor de beide molens betaalde Mats een bedrag van Fl.4600,-.
Cornelis Mats was eigenaar van de oude firma de Weduwe J.Mats, die zijn oorsprong vond in het jaar 1787. Toen begon Gerrit Mats in Westzaan te werken met de bovenkruier “de Groene Jager”. Na zijn overlijden in 1818 werd hij opgevolgd door zijn zoon Jacob Mats, die in 1831 stierf. Zijn weduwe Grietje Corver zette toen de zaken voort onder de naam “de Weduwe J.Mats”, vanaf 1837 runde haar zoon Cornelis Mats de firma.
De zaken werden door hem uitgebreid met de Westzaandammer paltrok “de Vergulde Ster” en “het Witte Schaap” in Westzaan. Een week nadat Mats zijn bedrijf met “de Veldlust” en “de Dekker” had uitgebreid, verkocht hij “de Groene Jager” in Westzaan aan Albert Buys. Schijnbaar wilde Mats zijn zaken concentreren in Zaandam-West. Zeer kort hierna werd ook “het Witte Schaap” verkocht, en wel aan Jan Dekker uit Westzaan.
Op 4 augustus 1856 kocht Mats de paltrok “de Oranjeboom” voor Fl. 4100,-. Deze molen lag iets ten noorden van “de Vergulde Ster”. Tien jaar later werd de bovenkruier “de Eendracht” gekocht die ten westen van “de Dekker” stond. Direct na de aankoop werd deze molen gesloopt, vermoedelijk ging het Mats alleen om het erf, het water en de loodsen. Eveneens werd in die tijd de paltrok “Salomo’s Recht” gekocht van de firma Weduwe A. de Vries en Zoon. In 1872 werd de laatste molen aangeschaft door de firma Mats, de paltrok “de Valk” die als het ware een driehoek op de kaart vormde met “de Vergulde Ster” en “de Oranjeboom”.
Net als enkele collega houtzagers gaat ook Cornelis Mats met zijn tijd mee. In 1874 liet Mats de Veldlust afbreken en plaatste hij naast de molen een stoommachine die de windkracht verving. Met de stoomzagerij kon zowel wagenschot worden gezaagd als balken en planken.
In 1880 traden de drie zonen van Mats toe tot de firma. De nieuwe vennootschap zou niet lang blijven bestaan, want een jaar later overleed Cornelis Mats. De drie broers gingen nog een aantal jaren met elkaar door, maar in 1884 traden twee broers terug uit de firma, waarna Cornelis Mats Jr. verder ging onder de oude firmanaam.
Als blijkt dat de Veldlust het werk aan kan, worden de molens één voor één in de verkoop gedaan. In 1886 werden zowel “de Oranjeboom” als “de Koning Salomo” voor sloop verkocht. Twee jaar later verdwijnen “de Vergulde Ster” en “de Dekker” uit het Zaanse land. Als enigste molen hield Mats “de Valk” nog in bedrijf.
Cornelis Mats stierf in 1896. Hij liet geen kinderen na, waardoor zijn weduwe Anna van de Stadt besloot om de zaken te liquideren. De paltrok “de Valk” werd toen verkocht aan houthandel Schipper, die ook werkte met de paltrok “de Wildeboer” en de bovenkruier “de Bonte Arend”.
Op 1 mei 1897 verkocht Anna van de Stadt de Veldlust aan Jan Dekker uit Westzaan.
Het ontstaan van de firma Dekker vond plaats in 1845. Toen begon Dekker te werken met de paltrok “het Witte Schaap” in de Zuid van Westzaan. In de loop der jaren werd deze molen grondig vernieuwd, ook werden zijn houtloodsen afgebroken en groter herbouwd. In 1870 werd er een nieuwe molen gekocht, omdat “het Witte Schaap” het werk niet meer alleen af kon. Het betrof hier “de Tasch”, die aan de Reef in Westzaan stond. Aldaar werd de molen afgebroken en verplaatst naar een erf iets ten noorden van “het Witte Schaap”. Toen de molen daar in bedrijf kwam kreeg hij de naam “het Klaverblad”.
Jan Dekker stierf in 1887, het bedrijf werd toen overgenomen door twee van zijn zonen Jan en Everard Dekker. Kort hierna kocht E.Dekker de stoomzagerij “de Primus” die ook was gelegen in de Zuid van Westzaan. Wegens ruimtegebrek moest “het Witte Schaap” in 1890 verdwijnen, op de vrijgekomen grond werd toen een grote houtloods geplaatst.
Om logistieke redenen moest de firma Dekker ten slotte vertrekken uit Westzaan. In 1895 hadden zij in West-Zaandam reeds de kleine stoomzagerij “de Nieuwe Jager” gekocht, die echter alleen voor opslag werd gebruikt. Twee jaar later verwierf Dekker dan de Veldlust van Anna van de Stadt. Kort hierna verhuisde de firma Dekker van Westzaan naar Zaandam. De Nieuwe Jager werd gesloopt en op zijn plaats verrezen enkele houtloodsen die afkomstig waren uit Westzaan. Het Klaverblad werd verkocht en de Primus werd stilgezet. Pas in 1916 verdween “de Primus” die al die tijd als opslag werd gebruikt.
Na de verhuizing naar Zaandam begint de firma Dekker echt te groeien. In de loop der jaren werd de Veldlust vernieuwd, uitgebreid en gemoderniseerd. Ook kocht Dekker in die tijd stukken land, molens en zagerijen op, die bij het complex van de Veldlust werden getrokken.
Vanaf 1921 werd de oude firmanaam “Firma J.Dekker Jz.” omgezet in de firma “N.V. Dekker’s Houthandel”.
In 1956, precies 1 jaar nadat firma Dekker 100 jaar bestond, wordt het bedrijf plotseling geliquideerd, 140 werknemers werden ontslagen.
In 1957 werd het gehele complex van de Veldlust gekocht door de toenmalige Gemeente Zaandam voor ruim Fl.500.000,-. De gebouwen van de zagerij en de vele houtloodsen werden hierna gesloopt en maakten zo plaats voor een de nieuwe wijk ‘Groenland’ in Zaandam. Het enige wat nu nog herinnert aan de firma Dekker is het voormalige hoofdkantoor, dat is gelegen aan de Provinciale weg.

Over de bijnaam “de Bril” schreef Pieter Boorsma in zijn boek “Zaanse Windmolens”:
”Een bijnaam die dezen molen ten volle verdiende, omdat hij een bril vormde voor den molen, paltrok, De Dekker, die op zeer korten afstand, ten noorden van hem stond. In dezen zin ~ook wanneer een vrij uitzicht door bebouwing of beplanting te loor ging, zeide de gedupeerde: “Ik heb een leelijke bril voor mijn neus gekregen” ~ dus precies het tegengestelde van wat men gewoon is onder dit woord te verstaan.”

Bronnen:
- “Engel van de Stadt, zijn voor en nageslacht” Dr. S. Hart 1951 blz. 227-230
- “het Molenmagazine” nr.5 juli 2003 R. Couwenhoven blz. 58-59
- “Duizend Zaanse Molens” P. Boorsma 1968 blz. 90-91
- “Encyclopedie van de Zaansteek” 1991 blz. 164
- “Zaanse Windmolens” P. Boorsma 1939 blz. 214-215
- www.duizendzaansemolens.nl R. Couwenhoven
- “Van dik hout zaagt men planken” Uitgave ter gelegenheid van de tentoonstelling “het Westzijderveld in vroeger dagen” T. Neuhaus 1983
- “100 jaar Dekker’s hout” Dr. Margaretha A. Verkade 1955
F. Rol.