Molen De Kruiskerk, Zaandam-West

geschiedenis

toestand

verdwenen

bouwjaar

1853

verdwenen

1866

gesloopt

geschiedenis

De Kruiskerk behoorde tot een nieuwe lichting zaagmolens die halverwege de negentiende eeuw werden gebouwd in de Zaanstreek. Door een opleving in de houtzagerij werd het opeens rendabel om nog nieuwe windmolens te bouwen, stoomzagerijen bestonden nog niet. De Kruiskerk werd in 1853 gebouwd door molenmaker de Vries en was de grootste houtzaagmolen die ooit werd gebouwd binnen de Zaanstreek en vermoedelijk Noord-Holland. Hoe de molen er precies uit heeft gezien in onbekend er zijn nooit foto’s of tekeningen van opgedoken.
De inrichting van de Kruiskerk bestond uit zes zaagramen. Deze konden twee aan twee apart van elkaar worden gebruikt, zodat met slappe winden de molen evengoed twee zaagramen kon trekken.
De Kruiskerk werd gebouwd voor de gebroeders Mul. Klaas en Evert Mul waren houtzagers met de bovenkruiers “de Zes Gebroeders”, later “de Vlijt” genoemd, en “de Eendracht”. Ook de paltrok “de Nieuwe Dekker” zaagde hout voor deze firma. De beide broers werkten onder de naam Weduwe Pieter Mul. De firma Mul werd in 1866 opgeheven, waarna de bezittingen werden geveild. De Kruiskerk werd op 18 augustus 1866 gekocht door Huybert van de Stadt.
Huybert van de Stadt begon in 1847 als houtzager met de paltrok “de IJsvogel”, twee jaar later breidde hij zijn zaken uit met de paltrok “de Bonsem”. Het bedrijf van Huybert van de Stadt groeide binnen korte tijd zeer sterk. In 1853 liet hij een nieuwe houtzaagmolen bovenkruier bouwen die de naam “de Zaan” kreeg. Kort daarna verwierf hij ook de paltrokken “de Smid” en “de Vergulde Hoorn” en de bovenkruier “de Liefde”.
Na de aankoop van de Kruiskerk liet Huybert van de Stadt het molengedeelte slopen en richtte de overgebleven onderbouw met het binnenwerk in als stoomzagerij, de eerste in de Zaanstreek. De stoommachine gaf een veel constantere aandrijving dan de wind, zodat de zes zaagramen van de Kruiskerk nimmer stilstonden.
Toen van de Stadt in 1872 stierf had hij geen opvolger meer, waarna de zaken werden geliquideerd. Op 24 april 1873 werd de Kruiskerk geveild en voor een bedrag van Fl.19100,- kwam de zagerij in bezit van Simon Alexander Stern. Het lukte Simon Stern niet om genoeg geld bij elkaar te krijgen om de veiling te betalen, kort daarop verkocht Stern de zagerij aan Cornelis Corver van Wessem. Een gedeelte uit de notariële acte luidde als volgt:
“30 mei 1873. Simon Alexander Stern, commissionair, wonende te Zaandam, verkoopt aan Cornelis Corver van Wessem, houtkooper te Zaandam: een stoomhoutzaagmolen genaamd “de Kruiskerk”, werkende met zes ramen en voorzien van een best onderhouden, in 1871 nieuw gemaakt stoomwerktuig van 25 paardekrachten, stelsel Corlisz., verbeterd door Inglis, met 2 ketels, waarvan een dient als reserve (stelsel Cornwals), al zijne machinerieën, vaste en losse gereedschappen, schuren, werven, water en verder aanbehooren, staande en gelegen te Zaandam in het Westzijderveld, achter en bewesten den molen “de Liefde” en op het kadaster bekend in Sectie F. nummers 2213 en 2214, tezamen 84 aren 70 centiaren, en nummer 1995 gedeeltelijk, zoomede een groot schuitenhuis, staande even beoosten den pas gemelden molen “de Liefde” en op het kadaster bekend in sectie F. 2215 gedeeltelijk. Koopsom Fl. 16000,- “.
Cornelis Corver van Wessem gebruikte de grote stoomzagerij voor loonzagerij, maar ook deze plannen mislukten. Op een of andere vreemde reden wilde het met de Kruiskerk niet lukken. In 1882 werd de zagerij gekocht door N. Francken, deze man was houtzager met de grote bovenkruier “de Liefde”, welke dicht bij de Kruiskerk stond. Francken kocht het complex van de Kruiskerk voor een bedrag van Fl. 12000,-. Francken zou de stoomzagerij nooit in gebruik nemen en liet de zagerij leegslopen waarna deze werd gebruikt voor de opslag van goederen. De firma Francken gebruikte slechts het erf, water en loodsen van de zagerij om de capaciteit van “de Liefde” uit te breiden. De firma N.Francken bleef tot 1903 aanwezig in het houtveld. Op 13 december 1903 werden zowel “de Liefde” als de Kruiskerk gekocht door de firma Dekker, die zich juist enkele jaren daarvoor in Zaandam had gevestigd en de zagerij “de Veldlust” had gekocht. Kort daarna, in 1904, werden zowel “de Liefde” als de Kruiskerk gesloopt. Hun loodsen en water bleven bestaan en deden voortaan dienst als opslag voor “de Veldlust”. Voortaan was dit gehele complex bekend onder de naam “Werf de Kruiskerk”.
Kort na het honderdjarig bestaan van de firma Dekker, werd het bedrijf plots, in 1956, gesloten en opgeheven. Het grote complex van “de Veldlust” werd toen gesloopt en maakte plaats voor een woonwijk. Ook de werf de Kruiskerk, aan de andere kant van het spoor werd toen opgeheven en gesloopt. De hut van de Kruiskerk, die nog uit de molentijd stamde, bleef echter nog een poosje staan. Toen in 1963 “de Gekroonde Poelenburg” aan de Zaanse Schans werd gebouwd, zou deze hut overgeplaatst worden naar de Kalverringdijk. Het is er echter nooit van gekomen. Vermoedelijk was de oorspronkelijke hut in een dermate slechte conditie, dat deze niet meer gebruikt kon worden. De hut die zich nu op de werf van “de Gekroonde Poelenburg” bevindt is een replica van de hut van de Kruiskerk.

Pieter Boorsma schrijft in zijn boek “Zaanse Windmolens” uit 1939 het volgende over de inrichting van de Kruiskerk:
“De Kruiskerk bevatte zes zaagramen welke, twee aan twee, afzonderlik gedreven werden, door middel van drijfriemen, vanaf de hoofdas, die middels kamraderen in beweging werd gebracht. De inrichting was perfect maar voldeed toch niet aan de gekoesterde verwachtingen.
De bediening van den molen vroeg te veel personeel, waarvoor wel werk was wanneer er een krachtige wind woei, doch waarvan menig “mannetje om den kant liep” indien de wind te zwak was om alle zaagramen op volle capaciteit te doen werken.”

Willem Buijs vermeldt het volgende over de molen in zijn boekje “De Windmolens aan de Zaanstreek” uit 1918.
“Kruiskerk, zeker de grootste zaagmolen in Nederland geweest, was zeer doelmatig ingericht, had zes zaagramen, kon ruim 100 zagen spannen; de ramen werden door drijfriemen bewogen, is gebouwd voor Gebr. Mul in 1853, is later in 1866 gekocht door H. v.d. Stadt Jr, die met stoom ging werken, gesloopt 1886.”

Bronnen:
“De Windmolens aan de Zaanstreek” W. Buijs Pzn. 1918 blz. 68
“Engel van de Stadt, zijn voor en nageslacht” Dr.S.Hart 1951 blz. 189/ 191-192/ 224
“Duizend Zaanse Molens” P.Boorsma 1968 blz. 97
“Zaanse Windmolens” P.Boorsma 1939 blz. 119-120
“100 jaar Dekker’s hout” Dr. Margaretha A.Verkade 1955 blz. 52-56


informatie F.Rol