Molen De Kruiskerk, Zaandam-West

geschiedenis

toestand

verdwenen

bouwjaar

1710

verdwenen

1843

gesloopt

geschiedenis

De witpapiermolen de Kruiskerk werd in 1710 gebouwd voor Jan Dirksz. Tagh, die eerder actief was met de Zaandammer papiermolen "de Zwarte Walvisch" en de Zaandijker papiermolen "de Veenboer". In november 1709 had Jan Tagh de Veenboer verkocht, met de opbrengst hiervan liet hij de Kruiskerk bouwen. De nieuwe molen werd op 7 januari 1710 [Voorn schrijft 1711] tegen brand verzekerd door Tagh. De verzekerde waarde van de molen bedroeg ƒ 3245, doch dit werd reeds spoedig verhoogd naar ƒ 8000. De windbrief van de molen heeft behoorlijk lang op zich laten wachten, want deze werd Tagh pas op 22 maart 1731 uitgereikt. Het windgeld dat moest worden betaald bedroeg ƒ 12 per jaar.

Jan Dirksz. Tagh overleed in 1733, waarna de Kruiskerk werd geveild door zijn schoonzoon Pieter Jansz. Drost. Op deze veiling kwam de molen voor ƒ 9250 in bezit van Jan de Jong. Een jaar later kwam ook de Westzaandammer papiermolen “de Zwarte Walvisch” in handen van de Jong. Na het overlijden van Jan de Jong in 1764, werden de zaken voortgezet door zijn zoon Claas Jansz. de Jong. In 1770 werd Claas de Jong echter failliet verklaard en werden beide molens opnieuw geveild.
Over wat er toen verkocht werd schrijft Henk Voorn: ”De witte papiermolen met twee kuipen, genaamd de Kruiskerk, met 1837 roeden land, en de witte papiermolen met drie kuipen, genaamd de Walvisch, met 1735 roeden land, verder waren er in de Kruiskerk 7000 pond ongekleurde en 24000 pond gekleurde vodden aanwezig, in de Walvisch lagen respectievelijk 11000 en 16000 pond vodden." Beide molens werden gekocht door Adriaan Rogge. Hij betaalde voor de Kruiskerk ƒ 9500 en voor de Zwarte Walvisch ƒ 15.000.

Ook hierna werden beide molens weer opgedeeld in aandelen, die veelvuldig verhandeld werden. In 1770 werkten op beide papiermolens maar liefst 140 personen.

Tijdens de Franse bezetting hadden de papiermolens zware tijden. In 1801 werkten op de molens nog 40-50 mensen en tegen het einde van de Franse tijd stonden de molens allebei stil. Adriaan Rogge overleed op 22 juli 1816 op 84-jarige leeftijd. Op dat moment bezat hij 359/480 part in de Kruiskerk en 323/480 part in de Zwarte Walvisch. Op 24 april 1817 werden beide molens verkocht. De Zwarte Walvisch werd gekocht door W. Kuyt, die de molen liet afbreken. De Kruiskerk werd voor ƒ 10.975 gekocht door de firma Van Gelder Schouten & Comp, die reeds actief was met de Wormer papiermolen “de Eendracht”. In 1820 en 1828 werden respectievelijk de Wormerveerder papiermolens “de Soldaat” en “de Bok” toegevoegd aan het bezit van de firma Van Gelder. Op 30 april 1817 werd de Kruiskerk op naam van Van Gelder verzekerd in het papiermakerscontract voor een bedrag van ƒ 20.000, welk bedrag in 1824 werd opgetrokken naar ƒ 30.000.

In 1837 werd door de firma Van Gelder de Zaandijker witpapiermolen “het Fortuin” gekocht, waarmee een poging werd gewaagd om op stoomkracht, met een papiermachine vellen papier te maken. Deze onderneming liep echter op een mislukking uit waardoor de firma Van Gelder in de problemen kwam en verlies leed. Na deze mislukking moest Van Gelder snijden in haar bezit. In 1839 werd “de Soldaat” verkocht en gesloopt. De Kruiskerk was de tweede molen die moest worden verkocht. Op 3 april 1841 kwam de molen voorgoed tot stilstand en op 20 juni 1843 werd de Kruiskerk voor sloop verkocht. Hiermee verdween de laatste Zaandammer papiermolen.

Na de verkoop van de Kruiskerk bleef de firma Van Gelder werken met “het Fortuin”, “de Eendracht” en “de Bok”. Uit de Eendracht te Wormer zou later de bekende papierfabriek van Van Gelder ontstaan.

Bronnen:
- “De papiermolens van de provincie Noord-Holland” H. Voorn 1960 blz. 286-295/433-439
- “Duizend Zaanse molens” P. Boorsma 1968 blz. 105
- “Zaanse windmolens” P. Boorsma 1939 blz. 118-119
- "1100 Zaanse Molens", Ron Couwenhoven 2015, blz. 82.