Molen De Reizenaar / De Steekbijl / De Smous, Zaandam-West

geschiedenis

toestand

verdwenen

bouwjaar

verdwenen

1824

verbrand

geschiedenis

Deze molen werd als houtzaagmolen gebouwd en droeg toen de naam "de Vergulde Steekbijl". De molen wordt door R.Couwenhoven voor het eerst aangetroffen op 19 november 1676. Op die dag werd de molen gekocht door Claes Simonsz. Haentjes voor de som van Fl.400,-. De molen werd gekocht van de weduwe van Claas Maertensz. Nomen. Claes Haentjes laat de molen uitslopen en inrichten tot verfhoutmolen. In 1682 laat hij "de moolen de Reijsenaer alias de Steeckbijl" tegen brand verzekeren. De Reizenaar blijft lang in bezit van de familie Haentjes en wel tot 1771. Op 10 januari van dat jaar werd het volgende geveild:"Een hegte, sterke agtkante verwmoolen, gend. de Reijsenaar c.a. te West Zaandam. Windregt Fl.3,-". De molen werd gekocht voor Fl.1475,-, door Pieter Stam. Enkele jaren later komt de molen in handen van Jacobus Kluijver uit Koog aan de Zaan. Op 20 november 1780 laat hij de molen verzekeren in het "vorff- en snuyfcontract", wat als volgt omschreven werd:"Jacobus Kluijver tot Koogh, treedt in met zijn molen Smous off Rijzende Man, ter Capitaale somma van Fl.2000,- zijnde de zelve moolen staande en gelegen tot West Zaandam op het Zonnewijzerspad (= nu Reigerstraat)." Kluijver zal later samen gaan met de "Compagnie van Verfmaelders". Deze firma was in 1750 opgericht door Pieter en Gerrit Storm en Jan van Bentem. Na de 'fusie' ontstond de firma Storm, van Bentem & Kluyver, die eigenaar was van de volgende verfmolens:"de Storm", "de Boot" en "het Gekroonde Zeepaard" in Koog aan de Zaan en "de Haas", "de Sluiswachter" en "de Grauwe Hengst" in Zaandam. Op 24 februari 1824 raakte de molen in brand en werd hij in zijn geheel verwoest. De Reizenaar werd niet herbouwd.

Over zijn bijnamen schrijft Pieter Boorsma in zijn boek "Zaanse windmolens" het volgende op:"Niet ver van de Reizenaar af stond de houtzaagmolen de Kerfbijl. Het is waarschijnlijk de lust tot combineeren ~ welke ook ten opzichte van andere molens valt op te merken ~ der oude Zaankanters is geweest, welke tot zulke "uitvindsels" leidde. Een 'geestesvrucht' van denzelfden aard, maar minder fijn gevoeld, was de scheldnaam de Smous welke dezen molen droeg, waaronder hij zelfs meer bekend was, dan onder zijn eigenlijken naam. Maar ook uit dit geval spreekt weer de vindingrijkheid, als het gold toepasselijke scheldnamen uit te deelen. "Smous", het krenkende, verachting uitdrukkende woord, dat menig zoon van het "Oude Volk" ~de reizende, zwervende, veeltijds vervolgde Joden~ zich vroeger ook hier moest laten welgevallen, was destijds zeer in zwang. Geen wonder dus, dat een molen die de Reizenaar, ook wel de Reiziger, of de Reizende Man, heette, weldra dezen scheldnaam verkreeg. Een andere verklaring is evenwel ook aanvaardbaar, doch hypothetisch, en wel deze, dat de molen een naambord heeft gehad waarop de afbeelding van een "reizende man" met typisch Joodsch gelaat".

Het binnenwerk van de Reizenaar was zeer uitgebreid. In de molen waren vijf koppel kantstenen, een platte steen en een kapperij aanwezig. Een aantal van deze kantstenen zal vermoedelijk in de schuur van de molen hebben gestaan en met horizontale assen zijn aangedreven. Ondanks het feit dat de molen de grootste in zijn soort werd genoemd, betekent dit niet dat de molen ook een grote vlucht bezat. Verfmolens waren op enkele uitzonderingen na geen grote molens. Door zijn binnenwerk behoorde de Reizenaar tot de grootste verfmolens in de Zaanstreek.

Bronnen:
- "250 Zaanse molens" R. Couwenhoven 2001 blz.51
- "Drie eeuwen verf" Mr. D. Vis 1943 blz.70-71
- "Encyclopedie van de Zaanstreek" 1991 blz. 683
- "Duizend Zaanse molens" P. Boorsma 1968 blz.106
- "Zaanse windmolens" P. Boorsma 1939 blz.171-172
F. Rol.