Molen De Nachtegaal, Zaandam-West

geschiedenis

toestand

verdwenen

bouwjaar

1853 - 1854

verdwenen

1898

afgebroken en verplaatst

verplaatst naar

Heerhugowaard (Molen van Best)

geschiedenis

De Nachtegaal behoorde tot een nieuwe lichting zaagmolens die halverwege de negentiende eeuw werden gebouwd in de Zaanstreek. Door een opleving in de houtzagerij werd het opeens rendabel om nog nieuwe windmolens te bouwen, stoomzagerijen bestonden nog niet. De Nachtegaal werd in 1853/54 gebouwd door molenmaker Pieter de Vries in opdracht van Hendrik Simonsz. In mei 1853 werd er begonnen met de bouw en in april 1854 werden de eerste balken door de molen gezaagd. De bouw van de molen kostte een bedrag van Fl.7000,-, wat op 25 april 1854 door Simonsz. werd betaald.
De firma Simonsz. werd in 1842 opgericht door Johannes Simonsz. Op 29 april kocht Simonsz. de paltrok “het Lusthof” waarmee de basis voor deze bekende Zaanse houthandel werd gelegd. Van oorsprong was Johannes Simonsz. scheepsreder en olieslager van beroep. Hij bezat een schip met de naam “de Onderneming” wat over de gehele wereld voer en de oliemolen “de Vogelstruis” in Westzaandam. De rederij van Simonsz. hield op te bestaan nadat het schip was vergaan. Met de premie die door de verzekering werd uitgekeerd kocht Simonsz. “het Lusthof” en begon zo een nieuwe carrière. De zaken gingen schijnbaar voor de wind, want in 1854 kon Simonsz. het zich veroorloven om dus een nieuwe molen te bouwen.
In 1870 stierf Johannes Simonsz. en werden de zaken voortaan door zijn zoon Hendrik Simonsz. bestierd. De nieuwe directeur van het bedrijf begint direct met de modernisering van het bedrijf. In 1872 werd “het Lusthof” gesloopt, waarna er op het erf van de molen een stoomzagerij werd gebouwd, die de naam van het vroegere schip van Johannes Simonsz. kreeg, “de Onderneming”.
Niet lang na de verstoming van de firma Simonsz. doet de zoon van Hendrik Simonsz., Johannes Simonsz., zijn intrede in de directie, waarna de firma voortaan H. Simonsz. & Zoon gaat heten.
“De Onderneming” was een stoomzagerij die was uitgerust met een stoommachine van 16 PK, in 1881 werd deze vervangen door een stoommachine met een capaciteit van 100 PK.
In 1892 werd “de Onderneming” behoorlijk vergroot, de zagerij werd toen uitgerust met een cirkelzaag en een snelraam.
In de loop der jaren had Hendrik Simonsz. in de omgeving van “de Onderneming”, zo goed als alle zaagmolens gekocht en laten afbreken. Dit waren o.a. “de Rust van het Vaderland”, “de Gekroonde Liefde”, “de IJpenboom”, “de Acht Gebroeders” en “de Blauwe Arend”. Veel van hun houtloodsen bleven staan en gingen dienst doen als houtopslag voor de firma Simonsz.
Hendrik Simonsz. overleed in 1890, vanaf dan moet Johannes Simonsz. de houthandel in zijn eentje runnen.
Johannes Simonsz. blijft tot omstreeks 1897 met de Nachtegaal zagen, daarna wordt besloten om de molen af te danken. De Onderneming is zijn kinderziektes kwijt en dus is het niet meer nodig om terug te vallen op windkracht.
In april 1898 wordt de Nachtegaal afgebroken en verplaatst naar Heerhugowaard om daar als korenmolen te gaan fungeren. Aldaar verving hij een verbrande molen. De molen, die later bekend stond onder de naam De molen van Best, werd in 1917 gesloopt.
De houtloodsen van de molen bleven staan en gingen dienst doen als opslag voor het gezaagde hout van “de Onderneming”.
Op 17 februari 1901 brandt een gedeelte van “de Onderneming” af, de schade werd hierna hersteld. In 1905 gaat het er allemaal veel erger aan toe, in de nacht van woensdag 11 op donderdag 12 oktober, brandde de gehele fabriek tot de grond toe af. De Onderneming werd herbouwd, ditmaal verrees er een stenen fabriekpand op de plaats van de verbrande zagerij. Zo ging de firma Simonsz. de twintigste eeuw in.
In 1913 zette Johannes Simonsz. de firma om van een eenmanszaak naar een N.V., vanaf dan is de firma Simonsz. bekend onder de naam N.V. Houthandel v/h H. Simonsz. en Zoon. In 1923 wordt “de Onderneming” nogmaals vergroot. Er werd een tweede zagerij gebouwd waarin twee cirkelzagen en een lattenbank werden opgesteld. In 1936 nam Simonsz. de firma Van Doesburgh over en werd zo eigenaar van de zagerij “de Vlijt”. Later vinden er nog enkele fusies plaats met andere houthandels.
De Onderneming was gelegen aan de oostkant van het spoor en hoefde in de jaren zeventig niet direct te verkassen, voor de uitbreiding van Zaandam. Dat gebeurde pas na de fusie met de firma Stadlander & Middelhoven in 1981. De gebouwen aan de Provinciale Weg werden toen verlaten, waarna de firma Simonsz. & Middelhoven zich vestigden in Wormerveer. In 1985 vond er nog een fusie plaats met Houthandel Donker & Schipper.
De stenen opstallen van “de Onderneming” zijn tot op de dag van vandaag nog aanwezig. Een grote houtloods van de firma Simonsz. die aan de Papenpadsloot stond werd in 2003 gesloopt. De Onderneming is samen met “de Held Jozua” het laatste zichtbare bewijs van de grote en rijke houtindustrie die zich voor een periode van 300 jaar afspeelde in het Westzijderveld. Verder is er niets meer over en dat is eigenlijk een grote schande.
Momenteel bevindt zich een autoverhuurbedrijf in de panden. Zij staan niet op de gemeentelijke monumentenlijst, het is dus een kwestie van tijd voordat zij ook zullen verdwijnen.
(veel meer info op www.duizendzaansemolens.nl )

De houtloodsen van de Nachtegaal werden in 1973 gesloopt.

Bronnen:
- “Duizend Zaanse Molens” P. Boorsma 1968 blz. 98
- “Encyclopedie van de Zaansteek” 1991 blz. 174/ 648-649
- “Van dik hout zaagt men planken” Uitgave ter gelegenheid van de tentoonstelling “het Westzijderveld in vroeger dagen” T. Neuhaus 1983
- www.duizendzaansemolens.nl R. Couwenhoven
- “Engel van de Stadt, zijn voor en nageslacht” Dr. S. Hart 1951 blz. 285-287
- “Zaanse molenbranden” R. Couwenhoven 2001 blz. 18
- “Zaanse Windmolens” P. Boorsma 1939 blz. 145-146
- “Ontheemde Zaanse molens” A.M.H. Smit 2005 blz. 143-144
F. Rol.