Molen Sint Antonius Abt, Borkel

Borkel, Noord-Brabant
b

korte karakteristiek

naam
Sint Antonius Abt
modeltype
Ronde molen, beltmolen
functie
korenmolen
bouwjaar
herbouwd
1936
bedrijfsvaardigheid
Maalvaardig
bestemming

Het malen van graan, thans op vrijwillige basis

adres
Dorpsstraat 50
5556 VL Valkenswaard
Toon op Google Maps met andere molens in de buurt  
Toon op Google Maps met andere molens in de buurt
Ten Bruggencate-nr.
05904
oude dbnr.
B503
Meest recente aanpassing
| Streek
media-bestand
Molen 05904 Sint Antonius Abt (Borkel)
Gerard Sturkenboom (2-11-2022)
De molen draait met de (smalle) zeilen (behorend bij de Dekkerwieken).

locatie

plaats
Borkel
gemeente
Valkenswaard, Noord-Brabant
streek
De Kempen
kadastrale aanduiding
Gemeente Borkel en Schaft, sectie D, nr. 242
geo positie
X: 158736, Y: 367564
N: 51.29734, O: 5.44077
biotoopwaarde
1 (slecht)
landschappelijke waarde
Niet al te groot: de molen is enkel vanuit zuidelijke richtingen nog zichtbaar van wat grotere afstand en heeft daar een redelijke windvang; overige richtingen sterk verminderd door bebouwing en beplantingen (m.n. tussen W en N).

contact en bezoek

bezoek/postadres
Dorpsstraat 50
5556 VL Valkenswaard
molenaar
Ben Beerens / Annet van der Palen
telefoon
06-18646207
e-mail

website
social media
open voor publiek
ja
open op zaterdag
ja
open op zondag
nee
op afspraak
ja
openingstijden

Woensdag en zaterdag 11.00 - 16.00 uur en op afspraak. 

toegangsprijzen
winkelinformatie
meelverkoop
ja
museuminformatie
gericht op scholen
ja
informatie voor scholen

Vanaf groep 6: op afspraak. 

bijzonderheden
fietsroute
fietsroute in de buurt van Sint Antonius Abt via fietsnetwerk.nl

constructie

modeltype
Ronde molen, beltmolen
krachtbron
wind
functie
romp
Ronde stenen molen, geheel gewit (1936). De belt is voor ongeveer de helft afgegraven en vervangen door een malerij/pakhuis.
kap
Gedekt met houten delen en daaroverheen dakleer.
inrichting

Eén koppel 17der kunststenen (maalvaardig); koppel 16der stenen (kunststenen ligger, blauwe loper, niet maalvaardig); graanpletter; regulateur; centrifugaalbuil; sleepluiwerk.

versieringen

Eenvoudige baard, op de koppen van voeghouten en steunder aangebracht, wit geverfd, donkerblauw afgebiesd, met het opschrift
'St Antonius Abt
Molen'
(De vorige, uit 1966 daterende, baard wordt ter decoratie onderin de molen bewaard). 

Eenvoudige achterbaard (1936), donkergroen geverfd, wit afgebiesd.

Aardige windvaan in de vorm van een jager die een konijn (of haas) schiet.

plaats bediening
beltmolen
bediening kruiwerk
buitenkruier
plaats kruiwerk
bovenkruier
kruiwerk
Engels; 26 ijzeren rollen. Kruilier met rondgaande ketting.
vlucht
23,80 m.
vang
Vlaamse vang; 4 deels vaste, deels scharnierende stukken. Vangbalk met haak; Vangtrommel.
overbrenging

Bovenwiel 60 kammen
Bovenschijfloop 21 staven, steek 12,4 cm.
Spoorwiel 90 tanden
Steenwielen 46 tanden, steek 6,5 cm.
Overbrengingsverhouding 1 : 5,59

hoogte
van de belt: 2,80 m.
wiekvorm
Systeem Dekker met neusremkleppen op beide roeden
Kantel uw mobiel om de tabellen helemaal te zien
wiekenkruis
fabrikant roenummer positie bouw fabricagejaar jaar gestoken positie jaar verdwenen lengte
Derckx ✉︎ 595 buiten 1989 1990 buiten aanw. 23,80
Derckx ✉︎ 596 binnen 1989 1990 binnen aanw. 23,80
Pot ✉︎ ? binnen ? 1936 binnen 1990 24,00
Pot ✉︎ ? buiten ? 1936 buiten 1990 24,00
wiekverbeteringen

In 1936 kreeg deze molen op beide roeden het systeem Dekker; zij het dit dat door Van Bussel vanwege de dikke (want ingekorte) roeden was aangepast, nl. met een rondere neus en brede achterkant.
In 1966 werd de molen weer Oud-Hollands opgehekt.
Bij groot onderhoud in 2017, waarbij ook beide roeden voor reparatie tijdelijk waren gestreken, is besloten de verdekkering weer aan te brengen. Het resulteerde in een brede, zeer efficiënte stroomlijnneus met een beperkte mogelijkheid tot zeilvoering. Deze stroomlijnen zijn bovendien voorzien van automatische remkleppen.

bovenas
fabrikant asnummer fabricagejaar jaar gestoken jaar verdwenen lengte
De Prins van Oranje ✉︎ 1149 1878 1936 aanw. 04,40
afbeelding van onze ondersteuners

geschiedenis

toestand
werkend
bouwjaar
bedrijfsvaardigheid
Maalvaardig
bestemming

Het malen van graan, thans op vrijwillige basis

molenmaker
?? (1865) Chr. van Bussel, advies en Fa's van Tartwijk, Eindhoven en Adriaens, Weert, uitvoering (1936)
omwentelingen
eigendomshistorie

De molen is sinds 1987 eigendom van de gemeente Valkenswaard; vanaf 1999 is het beheer in handen van de Stichting Molen Sint Antonius Abt.

geschiedenis

Deze molen werd in 1865 gebouwd voor rekening van Theodorus van Driel en heeft vervolgens een opvallend groot aantal molenaars en eigenaars gehad:

  • Theodorus van Driel 1865 - 1872
  • Peter Hendrik Kroef (zwager van bovengenoemde, pachter van 1868 - 1870)
  • Paulus Loos* 1872 - 1899 (†)
  • Kinderen Loos 1899 - 1910
  • Martinus Loos, 1910 - 1912**
  • Jacobus Franciscus Theeuwes, 1912 - 1919
  • Leonardus Josephus De Win***, 1919 - 1920
  • Martinus Antonius Coppens, 1920 - 1923
  • Wilhelmus Jacobus IJsseldijk, 1923 - 1924
  • Sebastiaan Henricus Poos, 1924 - 1946
  • Jan Verhagen, 1946 - 1951
  • Toon Vermeulen 1951 - 1959
  • Pierre Vossen 1959 - 1987
  • Gemeente Valkenswaard 1987 - heden

* De familie Loos was tot dan toe eigenaar van de Venbergse molen te Valkenswaard. 
** In 1910 kocht Tinus Loos zijn jongere zuster uit.
*** Vertrok kort nadat een driejarig dochtertje door een klap van de molen om het leven was gekomen.

In 1909 werd er een motormaalderij naast de molen gebouwd, in 1912 volgde de molenaarswoning.

Na op 14 december 1935 te zijn uitgebrand werd de molen direct hersteld. Metselaar Aarts uit Borkel vernieuwde de bovenste twee meter van de stenen romp en voerde de kuip in halfsteens metselwerk uit. As, roeden, bovenwiel en -schijf waren afkomstig van de kort tevoren gesloopte korenmolen "Door den berg" te Boekel. De vulstukken om de bovenas zijn gemaakt van delen van een oude houten as, de uitsparingen voor de schenen zijn nog zichtbaar. De huidige bovenas is ingekort; als pen is een oude penmuts van een houten as over de as heen geschoven en de uitsparingen zijn met hout opgevuld. Het gietijzeren spoorwiel en beide steenwielen zijn uitgevoerd als sterwiel en, met de stalen koningspil, vermoedelijk afkomstig uit de in 1935 onttakelde beltkorenmolen aan de Hoge Ham te Dongen. Als constructiebalken in de romp werden onder meer de pestels (borststukken) van de roeden van de verbrande molen hergebruikt. Zij zitten er, compleet met brandsporen, nog steeds. Een aantal andere zolderbalken werd uitgevoerd in ijzer.
Tevens kreeg de molen het Dekkerstroomlijnsysteem, dat echter afweek van het gebruikelijke, vanwege de forse, sterk ingekorte roeden. Chris van Bussel, onder wiens advies deze molen werd gerestaureerd, zou hierna alleen nog zijn eigen systeem toepassen. 
 De kruilier is eveneens niet nieuw: die diende eerder zeer waarschijnlijk de in 1935 verbrande standerdmolen te Waarde (Zld.). Oorspronkelijk had deze lier geen rondgaande ketting; inmiddels wel. Luitafel en sleeprad zijn beide onderdeel van een schijfloop geweest. 
Na dit grote herstel werd de voorheen zwart geteerde molen geheel gewit; zoals inmiddels bekend vond Chris van Bussel dat je aan een molen moest kunnen zien dat er iets mee gebeurd was!

In 1953 heeft men de molenberg gedeeltelijk afgegraven en vervangen door een malerij/pakhuis.

Jammer genoeg werd het Dekkersysteem in 1966 weer vervangen door Oud-Hollands en er gebeurde toen nog veel meer: toen zijn aswiel en wieg (bovenschijfloop), tezamen met de vangstukken, vervangen door exemplaren van de Boonesmolen in Weert (die in 1949 tijdens een bui verongelukte ). Gezien de constructiedetails en het feit dat het e.e.a. behoorlijk beroet is, kan er geconcludeerd worden dat deze eerder in een Zuid-Hollandse poldermolen gefunctioneerd hebben.
Aldus verkreeg de molen in 1966 een overbrengingsverhouding van slechts 1 : 3,8 waarmee dit toen waarschijnlijk de windmolen met de traagste versnelling in Nederland was, ofwel: de molen moest voor een beetje productie zeer hard draaien! 

In 1989 werd het bovenschijf vervangen door een veel kleiner exemplaar (van 31 naar 21 staven!), waardoor de overbrenging veranderde naar 1 : 5,6: veel gunstiger voor een dergelijke korenmolen. 
Tegelijk met de wijziging in de overbrenging kwam er ook een nieuwe lange spruit en werden de schoren gerepareerd. De ijzeren raamkozijnen werden vervangen door houten, de grijze boogjes boven de ramen verdwenen en het spoorwiel kreeg nieuwe kammen.

In juni 2003 werd een centrifugaalbuil, afkomstig uit de Joannusmolen te Heumen, toegevoegd.
De ligger van het koppel kunststenen werd in december 2006 vernieuwd; de oude was gebarsten. In de zomer van 2007 werden verschillende balkkoppen en de voeghoutkoppen hersteld met kunsthars en de windpeluw vernieuwd. Ook kreeg de molen een andere baard, naar het model zoals het was tussen 1936 en 1966. 

In juni/juli 2009 is de molen grondig opgeknapt: nieuwe staart (m.u.v. de lange spruit), nieuwe kruilier (naar oud model), hekwerk opgeknapt, nieuwe pensteen, achterkeuvelens gedeeltelijk vernieuwd en ten slotte een complete schilderbeurt. De molen kreeg daarbij een iets soberder kleurstelling, maar wél werden de (in 1989 verdwenen) grijze boogjes boven de ramen weer aangebracht. 

Een groot punt van zorg bij deze molen is de omgeving. In 2004 werden 20 hoge bomen gekapt, waarmee de windvang tussen Z en ZW aanzienlijk verbeterde. In het voorjaar van 2011 verdwenen elf zware eiken op NW.

Op 24 augustus 2017 werden beide roeden gestreken als begin van een flinke herstelbeurt. De ophekking was slecht geworden en de roeden zelf dienden ook te worden nagekeken. Vervolgens nam men een belangrijke beslissing: de verdekkering zou terugkeren. In december 2017 werd de molen opgeleverd met zeer brede Dekker-stroomlijnneuzen, voorzien van remkleppen. Daarbij gevoegd een smal hekwerk voor de zeilen.
Los van het ingrijpende werk aan het wiekenkruis is toen ook de erg vergrauwde stenen romp opnieuw geschilderd.

aanvullingen

toelichting naam

De Heilige Sint Antonius Abt leefde omstreeks 300 na Christus als kluizenaar in de Egyptische woestijn. Doordat hij werd afgebeeld met een varken, werd hij één van de patroonheiligen van het vee. Het meel dat van de molen kwam moest dus wel goed zijn! De naam in Borkel is vermoedelijk pas in 1936 gegeven.

unieke eigenschap

Deze molen is samengesteld uit tweedehands onderdelen van allerlei herkomst. Voor liefhebbers van technische molenbouwkunde een leuke puzzel!

literatuur

'De Molenaar' (1990) 661 - 665
'Stichting Molen Sint Antonius Abt, Borkel en Schaft' (Valkenswaard 1999)
Nico Jurgens, 'De molen van Borkel. Historische beschrijving en bouwhistorische beschrijving'. (Valkenswaard 1995)

trivia

Tijdens de molenbrand van 14 december 1935 gooide de bewoonster van de (toen verhuurde) molenaarswoning vrijwel haar complete huisraad het raam uit: zij vreesde dat de brand zou overslaan. De woning bleef evenwel gespaard. Van wat naar buiten was gegooid bleek vervolgens door de valpartij en het bluswater vrijwel niets meer bruikbaar....

foto's

foto's