Molen De Eendracht, Zaandam-Oost

geschiedenis

toestand

verdwenen

bouwjaar

1763

verdwenen

1809

verplaatst

verplaatst naar

Harlingen/ Harns (Java)

geschiedenis

Met de bouw van De Eendracht in 1763 werd het einde aangekondigd van de groei van nieuwe pelmolens in het Oostzijderveld van Zaandam. Na dit jaar werd er nog maar één nieuwe pelmolen gebouwd in Oostzaandam en dat was De Duif. Nadien maakte men gebruik van bestaande achtkanten.
De Eendracht werd gebouwd in opdracht van de Zaandammer peller Jan Pietersz. Veenis. Op 20 oktober 1763 werd hem de windbrief voor de molen verstrekt. De hoogte van het windgeld bedroeg jaarlijks Fl. 8,00.
Jan Veenis was niet alleen eigenaar van de molen. Hij bezat een 3/8 part in De Eendracht. Zijn compagnons waren de broers Adriaan en Willem Groeneboer en Cornelis Aldertsz. Piet, zij bezaten de rest van de molen.
Dit compagnonschap duurde tot 26 september 1780. Op die dag werd de molen verkocht voor de kapitale som van Fl.10285,- aan de gebroeders Dirk en Jan Bakker.
Kort na de aankoop van de molen overleed Dirk Bakker. Zijn broer zette toen de zaken alleen voort.
In de laatste twintig jaar van de achttiende eeuw kreeg de Zaanse pellerij het zwaar te voorduren. De oorzaak hiervan is terug te vinden in de roerige tijd waarin de republiek Holland toen verkeerde. De patriotten, de verloren vierde Engelse oorlog en het conflict met Pruisen hebben de handel geen goed gedaan. Ongetwijfeld heeft de overzeese handel in deze jaren een zeer gevoelige klap gehad, wat in de Zaanstreek als het oudste en grootste industriële gebied van West-Europa zijn weerslag heeft gehad. Enkele tientallen pelmolens stonden tegen het einde van de achttiende eeuw stil, vele kwamen nooit meer in bedrijf en werden voor sloop verkocht. Pas na de eeuwwisseling trok de pellerij weer aan.
Toch lukte het Dirk Bakker om zich in deze slechte tijd te handhaven. Hij breidde de zaken zelfs uit. Zo kocht hij in 1794 de pelmolen De Sint Pieter en een jaar later de pelmolen De Koning David. Schijnbaar had Bakker een manier gevonden om toch lonend te kunnen werken.
Dirk Bakker werkte tot zijn dood omstreeks 1808 met de drie molens. Na zijn dood kwamen de molens toe aan zijn weduwe Trijntje Huisman. Zij besloot om de zaken te liquideren en liet op 30 mei 1809 zowel De Eendracht als De Koning David veilen. De Eendracht werd op de veiling als volgt beschreven, “Een pelmoolen genaamd de Eendragt met desselvs erve schuuren en land groot 275 roeden midsgaders gereedschappen volgens inventaris staande en gelegen te Oostzaandam in ’t veld.”
De Eendracht werd op die dag voor Fl. 4300,- gekocht door de Harlinger koopman Johan van der Werff. In zijn opdracht werd de molen afgebroken en per schip naar Friesland gevaren. Aldaar werd de molen herbouwd op de plaats van een verbrande voorganger. De molen kreeg in Harlingen de naam Java, werd ingericht als rijstpelmolen en bleef tot 1860 in bedrijf. Op 16 augustus van dat jaar werd de molen tijdens een onweerbui door de bliksem getroffen en brandde hij tot de grond toe af.
De laatste vermelding van De Eendracht in Zaanstreek dateerde van 27 januari 1810, toen verkocht J. van der Werff voor Fl. 61:17:5,- het volgende aan Pieter Fransz. Graaf, “..een stuk land met ’t erv van de afgebroken molen De Eendragt groot volgens ’t maatboek 275 roede. De pelstenen op ’t Erf leggende zijn niet onder de koop begrepen.”

Bronnen:
- “de Zaende” 2e jaargang 1947 blz. 135
- “Duizend Zaanse Molens” P. Boorsma 1968 blz. 125
- “De pelmolens in het Oostzijderveld” 1925 J. Kruijver blz. 33
- “Ontheemde Zaanse molens” A.M.H. Smit 2005 blz. 56
F. Rol, Zaandijk.