Molen De Huisman, Zaandam-Oost

geschiedenis

toestand

verdwenen

bouwjaar

1724

verdwenen

1881

gesloopt

geschiedenis

De bouwheer van de molen was Dirk Jansz. Huijsman. De verstrekking van de windbrief was als volgt vastgelegd: “4 april 1726, Windbrief aan Dirk Huysman woonende tot Oost Saandam tot een palsrok saagmolen de Huysman, die hij heeft doen bouwen tot Oost Saandam op de Zuytdijk bij de sluys. Erfpacht 8 pond. Daar deze D. Huysman de molen op eygener authoriteyt reets heeft beginne te malen, moet hij 16 pond extra ineens betalen.” Toen de windbrief werd uitgereikt was de molen dus vermoedelijk al twee jaar in bedrijf, de 16 pond windpacht zal een naheffing zijn geweest want de molen stond voor 8 pond windpacht per jaar in de boeken.

Op 24 juli 1734 liet Dirk Huijsman zijn molen tegen brand verzekeren in een assurantiecontract. Huijsman zou zeer lang actief blijven met zijn molen. Hij stierf in het jaar 1777, de houthandel werd toen voortgezet door zijn weduwe. Na haar dood in 1780 werd de molen verkocht, vermoedelijk aan Hendrik de Boer, deze werkte tot 1789 met de molen en verkocht hem toen aan Douwe Groenewegen.
Op 29 augustus 1797 verkocht de firma Douwe Groenewegen & Comp. De Huisman voor Fl.1000,- aan de Zaandammer houthandelaar Engel van de Stadt.

Engel van de Stadt werd geboren op 14 augustus 1746 in Zaandam. Hij zou uitgroeien tot een van de grootste en belangrijkste houthandelaren binnen de Zaanstreek. Zijn werkgebied was gelegen in het Oostzijderveld van Zaandam.
De familie Van de Stadt was in die jaren actief in diverse industrieën. Naast een houthandel, die werd gedreven door een oom en de vader van Engel van de Stadt, was deze familie actief in scheepvaart, met name in de sleepvaart.
Na het overlijden van oom Jan van de Stadt, zette vader Huybert van de Stadt de houthandel voort in compagnieschap met zijn zoon Engel. In 1771 werd Engel van de Stadt aangesteld als directeur van de zaagmolen De Bakker op het eiland in de Voorzaan. Deze molen was voor een kwart in bezit van de familie Van de Stadt. In 1787 raakte De Bakker in brand en werd hij volledig verwoest. Er volgde herbouw, de nieuwe molen kwam volledig in bezit van Engel van de Stadt. Daarna breidden de zaken zich snel uit. Op 9 januari 1794 werd het molenbezit vergroot door de aankoop van de Westzaandammer paltrok De Witte Ster, ook wel De Haas geheten.
Met de aankoop van De Huisman verwierf Van de Stadt in 1797 zijn derde molen. In 1806 werd de paltrok De Snoek aan het molenbezit toegevoegd en in 1812 werd de Westzaandammer bovenkruier De Jonge Beer gekocht. Deze molen werd daar afgebroken en verplaatst naar Zaandam-Oost. Als laatste en kroon op zijn werk, liet Engel van de Stadt in 1816 een nieuwe paltrok bouwen ten zuiden van het Sluispad, die de naam De Engel kreeg.
In 1814 traden de beide zoons van Engel van de Stadt, Cornelis en Huybert van de Stadt toe tot de onderneming. Vanaf toen werd er gewerkt onder de firmanaam Engel van de Stadt & Zoonen.
In 1819 stierf Engel van de Stadt op 72-jarige leeftijd. Zijn bezit werd verdeeld onder zijn beide zonen, zij hielden vanaf toen de firma gaande.
De zaken gingen de beide heren voor de wind. In 1825 vond er een grote uitbreiding plaats met de overname van drie molens van de Zaandammer houthandelaar Dirk Dekker. Dit waren de beide paltrokken De Stuurman of Het Vergulde Hert en De Boendermaker en de bovenkruier Het Bruine Schaap.
In 1828 besloten de beide broers om hun vennootschap te beëindigen en ging ieder voor zichzelf beginnen. Op 1 januari 1828 werden de gezamenlijke bezittingen bij notaris Dozy in Zaandam verdeeld.
Huybert van de Stadt kreeg de volgende bezittingen toebedeeld, de twee bovenkruiers De Bakker en De Jonge Beer, de paltrok De Engel en de pelmolen De Bootsman.
Cornelis van de Stadt kreeg de Westzaandammer paltrok De Witte Ster, de bovenkruier Het Bruine Schaap en de paltrokken De Huisman, Het Vergulde Hert en De Boendermaker. Verder bleef Cornelis van de Stadt actief onder de oude firmanaam.
Ondanks tegenslagen in de handel lukte het Cornelis van de Stadt om een bloeiend bedrijf op te bouwen. In 1838 breidde hij de zaken uit met de bouw van een compleet nieuwe zaagmolen, de bovenkruier De Vrede. In 1845 kocht Van de Stadt ook nog de paltrok De Jonge Arnoldus, met deze aankoop bezat Van de Stadt alle zaagmolens aan de Hanepadsloot. De molens van zowel Cornelis als Huybert van de Stadt lagen op een steenworp afstand van elkaar, de ligging aan de Hanenpadsloot was zeer gunstig, wanneer men de sloot uitvoer en schutte in de Hanepadsluis zat men direct in Voorzaan en het aangrenzende Y.
In de daarop volgende jaren deed Cornelis van de Stadt zijn bezit langzamerhand over aan zijn zoons (hij had er 10).
Op 27 mei 1854 verkocht Cornelis van de Stadt het volgende aan zijn zoon Huybert van de Stadt, “a. De houtzaagmolen, zijnde een paltrok, genaamd “de Boendermaker” met deszelfs vaste gereedschappen, schuren, erven, havens en verdere aanhorigheden, alles bij en naast elkander staande en gelegen te Zaandam, Oostzijde, in het veld aan de Hanenpadsloot, groot totaal 15 roeden 20 ellen.
b. Een houtzaagmolen, zijnde mede een paltrok, genaamd “de Huisman”, ook met deszelfs vaste gereedschappen, schuren, erven, havens en verdere aanhorigheden, alles bij en naast elkander staande en gelegen in het Veld aan de Hanenpadsloot, Zaandam, Oostzijde, groot totaal 17 roeden 60 ellen.”
Verder kocht Huybert van de Stadt ook nog een woonhuis aan het Sluispad van zijn vader.
Zoon Huybert van de Stadt ging werken onder de firmanaam Huybert van de Stadt Cz. In 1870 besloot Van de Stadt tot de bouw van een stoomhoutzagerij ten westen van De Boendermaker. Deze zagerij was uitgerust met een stoommachine van 7 PK. De fabriek kreeg de naam De Morgenster.
Op 22 augustus 1880 raakte deze fabriek door onbekende oorzaak in brand en werd hij volledig in de as gelegd. De brandkroniek van N. van Pomeren beschrijft de brand als volgt, “1880. 22 Aug. Ontstond er brand in de stoomhoutzagerij van den heer H. v. d. Stadt Cz. te Zaandam, op ’t Hanepad, ook de houtloodsen en fabriek brandden tot den grond af. Oorzaak onbekend.”
Na de brand besloot Huybert van de Stadt tot herbouw van de zagerij. Dit ging echter ten koste van de beide windmolens. In oktober 1880 probeerde Van de Stadt om De Boendermaker te verkopen, dit ging echter door gebrek aan belangstelling niet door. Kort hierna werd de molen in opdracht van Van de Stadt gesloopt.
Ook De Huisman zou dit lot ondergaan. Op 25 juni 1881 werd de molen op een veiling te koop aangeboden. Het hoogste bod was een bedrag van Fl.600,-, waarna de veiling werd opgehouden. Vermoedelijk liet Van de Stadt hierna de molen, net als De Boendermaker, in zijn opdracht slopen. De werf, met haven en houtloodsen bleven bestaan.
Op de plaats van De Boendermaker verrees de nieuwe Morgenster. De houtloodsen, water en erven van de beide zaagmolens werden bij het terrein van De Morgenster geïntegreerd.
Huybert van de Stadt stierf op 2 januari 1884. Hij liet o.a. het volgende na, “1. De Stoomhoutzaagmolen, genaamd “de Morgenster”, met schuren, loodsen, kantoor, schuitenhuis en haven, gelegen te Zaandam, Oostzijde in het veld, waard Fl. 16.200,-. 2. Het terrein met schuren en schuitenhuis, waarop vroeger de houtzaagmolen “de Huisman” heeft gestaan, mede gelegen te Zaandam, Oostzijde, in het veld, waard Fl.1300,-.”
Na de dood van Huybert van de Stadt werd de firma voortgezet door zijn weduwe Helena Köhne en zijn twee zoons Johan Herman van de Stadt en Huybert van de Stadt jr. Later zetten de beide broers het bedrijf alleen voort.
Op 14 augustus 1902 brak er weer brand uit in De Morgenster. Het brandverslag luidde als volgt, “1902. 14 Aug. In den nacht van woensdag op donderdag brak te Zaandam in het Oostzijderveld aan het einde van het Sluispad, een felle brand uit, die op verren afstand zichtbaar was en door het stille weer een werkelijk mooi schouwspel bood. Te ongeveer kwart voor twee uur sloegen de vlammen uit het dak van de stoomhoutzagerij “de Morgenster” van de firma Huibert van de Stadt Cornsz. In weinige oogenblikken stond het geheele gebouw in volle vlam. Waarschijnlijk is de brand ontstaan in de ronde zagerij, waarna het vuur zich heeft medegedeeld aan de onmiddellijk daaraangrenzende balkenzagerij. In de fabriek bevond zich een groote voorraad hout, waardoor de vlammen werden gevoed.
Te ongeveer drie uur was het gebouw tot den grond afgebrand, zoomede ook een schuur met hout gevuld. Op dat uur kon het gevaar voor uitbreiding als geweken worden beschouwd.
Groote schade werd voorts toegebracht aan eenige stapels hout in de omgeving van de fabriek. De motorboot verleende bij deze brand ook haar diensten; jammer dat zij zoo laat ter plaatse verscheen. De schade wordt gedekt door assurantie, het hout was verzekerd op beurspolis, de fabriek in eene onderlinge verzekering, z.g. papiermakerscontract.”
De totale schade werd geschat op een bedrag van Fl.15.667,12½. Deze brand en die van de Zaandijker papiermolen De Vergulde Bijkorf hebben gezorgd voor de ondergang van het eeuwenoude papiermakerscontract. Na deze twee branden trokken diverse fabrikanten zich terug en op 1 mei 1903 werd het papiermakerscontract ontbonden.

De firma Huybert van de Stadt Cz. werd op 2 december 1915 geliquideerd. De stoomzagerij werd toen voor een bedrag van Fl.50.000,- verkocht aan de Amsterdamse houthandel N.V. Houthandel voorheen D.J. Terwey. Het is mij niet bekend tot wanneer deze firma met De Morgenster heeft gewerkt.
De opstallen van de zagerij waren omstreeks 1950 nog aanwezig. Vermoedelijk zijn zij kort daarna gesloopt t.b.v. de aanleg van een nieuwbouwwijk.
(meer info op www.duizendzaansemolens.nl)

Bronnen:
“de Zaende” 3e jaargang 1948 blz. 219
“de Zaende” 5e jaargang 1950 blz. 76
www.duizendzaansemolens.nl R. Couwenhoven
“Duizend Zaanse Molens” P.Boorsma 1968 blz. 116
”Engel van de Stadt, zijn voor en nageslacht” Dr. S.Hart 1951 blz. 93-153/ 233-235/ 278-280/ 289
“Brandkroniek, vanaf 1656 tot september 1906” N. van Pomeren 1906 blz. 43/ 84
“Zaanse molenbranden” R.Couwenhoven 2001 blz. 85-87
- "1100 Zaanse Molens", Ron Couwenhoven 2015, blz. 103.