De Grauwe Beer wordt beschouwd als de eerste houtzaagmolen bovenkruier van de Zaanstreek. Toch was de molen iets minder oud dan vaak beweerd wordt. De bouw van De Grauwe Beer vond plaats in 1614 en niet 1604 zoals meestal wordt vermeld.
Op 26 juni 1614 verkreeg de Zaandammer Dirk Sijbrantsz de windbrief van deze molen uitgereikt. Waar de meeste paltrokken een bedrag van ƒ 3 per jaar aan windgeld moesten betalen, werd Sijbrantsz aangeslagen voor ƒ 6 per jaar. Dit laat duidelijk zien dat we te maken hebben met een ander type windmolen.
In het “Saanlants Arcadia” uit 1720 van H. Soeteboom wordt over De Grauwe Beer en Dirk Sijbrantsz geschreven: ”Dirck Sijbrantsz. maackten een molen die ongelijck beter was dan die naar de vinding van Cornelis Cornelisz. van Uitgeest, gebouwd waren met vier sagen, en vermeerdert tot acht”. Waar nu precies het bouwjaar 1604 vandaan komt is niet duidelijk, mogelijk is het gewoon een keer fout opgeschreven en gekopieerd. Ook komt Dirk Sijbrantsz niet voor in de transportregisters van voor 1611. De oudste bronnen blijven het jaar 1614 noemen als bouwjaar.
Dirk Sijbrantsz was niet trouw van betalen. In 1621 betaalde hij het windgeld voor een periode van 7 jaar, hiermee was een bedrag van 42 ponden gemoeid. Het is niet duidelijk of dit windgeld voor de voorliggende periode was of dat Sijbrantsz het windgeld voor 7 jaar vooruit betaalde.
Dirk Sijbrantsz deed De Grauwe Beer tussen 1623 en 1627 over aan zijn zoon Heijnderick Dircxsen, die in ieder geval nog in 1635 eigenaar van de molen was. De molen bleef zeer lang binnen de familie Sijbrantsz, pas na het overlijden van Cornelis Sijbrants in 1791 kwam de molen in andere handen. In de genoteerde boedel van Sijbrants wordt de molen als volgt beschreven: ”Een houtzaagmoolen genaamd de Beer c.a. te West-Zaandam in de Molenbuurt, gesteld op ƒ 3000,-“.
Daarna kende De Grauwe Beer meerdere eigenaren.
Op 11 juni 1834 werd de molen door de bliksem getroffen, er ontstond geen brand, maar een van zijn roeden werd verbrijzeld.
De laatste eigenaar van de Grauwe Beer was Jan van Lijnen Noomen die vooral iepen stammen met de molen zaagde.
In april 1891 werd de molen na ruim 250 dienstjaren afgebroken. Het achtkant van de Grauwe Beer werd verplaatst naar het Limburgse Beesel om daar onder zijn oude naam als korenmolen te gaan werken. Zo is de molen daar tot op heden, als grondzeiler, nog aanwezig.
Het ondervierkant met de beide zaagschuren bleef staan en deed een tijd lang dienst voor een houthandel. Dit alles werd gesloopt in maart 1929, zodat niets meer herinnert aan de eerste Zaanse houtzaagmolen bovenkruier.
Bronnen:
- “de Zaende” 4e jaargang 1949 blz. 193-213
- “Duizend Zaanse Molens” P. Boorsma 1968 blz. 94/ 246
- “Zaanse Windmolens” P. Boorsma 1939 blz. 14-15
- “Molens in de Zaanstreek in oude ansichten deel 2” T. Neuhaus 1987 blz. 111
F. Rol.
-----
Zoals zoveel molens waarvoor al in de eerste helft van de 17de eeuw windbrieven werden afgegeven, werd ook De Grauwe Beer (1614) herbouwd. Wanneer dat precies gebeurde is niet bekend, maar vermoedelijk gebeurde dat in 1783. Op 17 oktober van dat jaar sloot Cornelis Sijbrants een nieuwe brandverzekering af voor ƒ 4000. Tot die dag was de molen altijd verzekerd voor ƒ 2500. In 1794 meldde Pieter Loosjes in zijn boek De Beschrijvingen van de Zaanlandsche Dorpen over de Grauwe Beer: '... op 't Noord van Zaandam, daar tegenwoordig nog eene houtzaagmoolen, even gelijk de voorgaande, de Beer genoemd, in eigendom van deze familie staat.'
Hij had het over de nazaten van de familie Sijbrantsz. Pieter maakte gebruik van de uitvoerige aantekeningen die zijn vader Adriaan in de achttiende eeuw bijhield over de ontwikkelingen in de Zaanstreeek. Adriaan Loosjes was een vooraanstaand doopsgezind vermaner en zelf eigenaar van de paltrok De Gerrit van Velzen. Ongetwijfeld kende hij de nazaten van Dirck Sijbrantsz goed. Zij bleven tot het einde van de achttiende eeuw betrokken bij De Grauwe Beer. Uit de aantekeningen van Loosjes blijkt dat de oorspronkelijk Grauwe Beer - de molen kwam ook voor als De Oude Beer - vervangen werd door een modernere bovenkruier balkenzager die tot het einde van de negentiende eeuw op zijn erf aan de Zaan bleef staan.
Ron Couwenhoven, 31 aug. 2022.
Jacob Israël de Haan heeft een kort verhaal geschreven waarin de molen wordt genoemd: Brand in "De Grauwe Beer".
Het is opgenomen in de bundel "Kanalje" uit 1905. Deze bundel werd op zijn beurt weer opgenomen als "Kanalje en Opstandige Liedjes" in: De Engelbewaarder, kwartaalschrift van de Stichting Vrienden van het Amsterdamsch Litterair Café De Engelbewaarder, 1977.
Informatie van Marcel van Kampenhout, 26-08-20234
Bron: "Omtrent De Grauwe Beer en zo meer …", art. door Hessel IJskes in De Utskoat nr. 95, sept. 1999.
