Molen Het Gekroonde Zeepaard, bijgenaamd De Mok, Koog aan de Zaan

geschiedenis

toestand

verdwenen

bouwjaar

< 1666

verdwenen

1886

gesloopt

geschiedenis

Het is tot nog toe niet bekend in welk jaar de verfmolen Het Gekroonde Zeepaard alias De Mok werd gebouwd. Wel heeft onderzoek van de heer Couwenhoven enkele nieuwe feiten over deze molen naar boven gebracht.
Zo trof hij de molen voor het eerst aan op 6 mei 1666, wanneer hij als belending wordt genoemd bij de verkoop van de zaagmolen De Witte Roos of Het Roode Kalf. Welke zaagmolen Couwenhoven precies bedoelt is niet duidelijk. Het volgende werd beschreven: “…de saegmoole van Jan Cornelisz., staande te Koog bij de volmolen genaemt 't Gekroonde Zeepaard, belend ten oosten de pelmolen [=de Pelikaan] en ten westen De Christoffel.”

De standplaats van deze zaagmolen was dus op het schiereiland de Koger Hem, tussen de pelmolen De Pelikaan en de oliemolen De Christoffel. De tekst duidt erop dat vlak bij de Koger Hem ook een volmolen actief was die de naam Het Gekroonde Zeepaard droeg. Dit is ongeveer 1 kilometer oostelijk vanwaar later de verfmolen Het Gekroonde Zeepaard stond. Alles duidt er op dat Het Gekroonde Zeepaard dichter bij de dorpskern van Koog aan de Zaan heeft gestaan en dat de molen was gebouwd als volmolen. Het is vrijwel onwaarschijnlijk dat er op de Koog twee molens hebben gestaan die de naam Het Gekroonde Zeepaard droegen, daarvoor was deze naam te uniek.
Het is aannemelijk dat de volmolen later is verplaatst naar zijn erf ten zuiden van de Weelsloot. Waarschijnlijk gebeurde dit tijdens zijn verbouwing van volmolen naar verfmolen. Het bovenstaande blijft speculatief, harde bewijzen zijn er niet.
-----

Tussengevoegde aanvullingen Ron Couwenhoven 12 mei 2011:
Fulco Rol meldt dat ik als belending ook Het Roode Kalf noem en de paltrok De Witte Roos. Dat zijn verouderde gegevens. De juiste vermelding luidt:

Het Gekroonde Zeepaard werd voor het eerst genoemd als belending van de paltrok De Witte Roos, die aan de Weelsloot in Koog aan de Zaan stond. De Witte Roos stond westelijk van oliemolen De Christoffel, die in 1654 op de Koger Hem aan de Zaan gebouwd was en oostelijk van Het Zeepaard. De vermelding was gedateerd op 6 mei 1666. Het Zeepaard was toen een volmolen en zou later verbouwd worden tot de bekende verfmolen aan de Weelsloot. Met de vondst van deze datum in de transportregisters van de Banne Westzaan werd de levensduur van deze molen met 28 jaar verlengd, want Pieter Boorsma trof hem pas in 1694 voor het eerst aan in de stukken.

In de oudste plaatsaanduiding was er sprake van dat Het Gekroonde Zeepaard werd belend ten oosten door paltrok De Witte Roos, die weer ten westen van De Christoffel stond. De Witte Roos stond dus tussen Het Zeepaard en De Christoffel in. Van een verplaatsing is mijns inziens geen sprake geweest. De Christoffel stond op de Koger Hem, een landtong in de Zaan, die er nog steeds is. De Weelsloot liep vroeger vrijwel van deze landtong tot in Westzaan. Pelmolen Het Prinsenhof staat nog steeds aan de sloot.
De aanduiding van de molenerven was zeker in de zeventiende eeuw tamelijk globaal en in dit geval zeker, want de oliemolens De Kieft en Het Pink stonden ook aan de Weelsloot en die waren alle twee al voor 1666 gebouwd. In dat jaar dook Het Zeepaard voor het eerst op naast De Witte Roos. Van een verplaatsing van Het Zeepaard is niets bekend.
-----

De verfmolen Het Gekroonde Zeepaard werd op 26 mei 1694 tegen brand verzekerd in een assurantiecontract. Dit gebeurde door de toenmalige eigenaar van de molen, Pieter Claasz. Mock. Dit verklaart meteen de bijnaam van de molen. Vroeger zal men, om de lange naam Het Gekroonde Zeepaard te vermijden, ook wel hebben gesproken over De molen van Mock. Later werd ook deze naam verkort tot simpelweg De Mok.

Op 9 januari 1712 was Het Gekroonde Zeepaard nog steeds het eigendom van Pieter Mock. Op die dag liet Mock de molen opnieuw tegen brand verzekeren. De verzekerde waarde bedroeg toen ƒ 2400.
Omstreeks 1720 kwam Het Gekroonde Zeepaard in bezit van de familie Kuijper. Vermoedelijk waren zij nazaten of familie van Pieter Mock, want de familie Kuijper gebruikte de achternaam Mock ook wel eens. In 1742 was De Mok het eigendom van de twee broers Claas en Pieter Jacobsz. Kuijper. Naast De Mok, waren zij actief met de Oostzaandammer oliemolen De Quak en de Koger oliemolen De Wezel.

In de jaren vijftig van de achttiende eeuw kwam Het Gekroonde Zeepaard in bezit van de “Compagnie van Verfmaelders”. Deze firma was in 1750 opgericht door vader en zoon Gerrit en Pieter Storm en Jan van Benthem. Er werd toen gewerkt met de Koger verfmolen De Boot en later dus ook Het Gekroonde Zeepaard. De zaken gingen de Compagnie schijnbaar voor de wind, want in 1757 werd een compleet nieuwe verfmolen gebouwd die de naam De Storm droeg.

Op 11 februari 1758 werden de opstallen van De Mok verzekerd bij de collectieve brandverzekering Het Papiermakerscontract. Aanvankelijk bedroeg de verzekerde waarde van de molen ƒ 2000, enkele jaren later werd dit verhoogd naar ƒ 3000.
Tegen het einde van de achttiende eeuw trad de Zaandammer verfmaalder Albert Kluyver toe tot de compagnie. Vanaf dan wordt er gewerkt onder de firmanaam Storm, van Benthem & Kluyver. Kluyver bracht de twee Zaandammer verfmolens De Sluiswachter en De Rijzenaar in de firma. Naast de drie Koger verfmolens en de twee molens van Kluyver, behoorden later ook de twee Westzaandammer verfmolens De Haas en De Grauwe Hengst tot de firma Storm, van Benthem & Kluyver. Verder bezat men op de Koog het pakhuis Asia. Dit pakhuis is tot op de dag van vandaag nog aanwezig (augustus 2006), zij het in wat vervallen staat. Kort geleden zijn er restauratieplannen voor dit pakhuis gepresenteerd.
In deze tijd hebben er waarschijnlijk grote verbouwingen plaats gevonden aan Het Gekroonde Zeepaard, want in 1789 werd de molen tegen een bedrag van ƒ 8000 verzekerd. Nog weer later werd dit nog met ƒ 2000 verhoogd. De stijgingen van de verzekerde waarde van de molen doen vermoeden dat de molen in die periode ook met de productie van loodwit was begonnen.

In de negentiende eeuw kwam de firma Storm, van Benthem & Kluyver grotendeels in bezit van de familie Kluyver. Verder moet worden vermeld dat er over de bedrijfsgeschiedenis van Storm, van Benthem & Kluyver niet veel documentatie is te vinden.
De verfhoutmolen De Rijzenaar verbrandde in 1824. De Storm werd in 1866 door brand getroffen. De Haas en De Grauwe Hengst behoorden een groot deel van de negentiende eeuw toe aan de firma, maar omstreeks 1880 werden zij afgestoten.
In 1886 werden de twee resterende Koger verfmolens van de hand gedaan. De Boot werd verkocht aan de Koger stijfselfabrikant Meindert Honig. In zijn opdracht werd De Boot onttakeld en leeg gesloopt. Daarna werd de molen voorzien van een door stoom gedreven installatie voor het produceren van maïskoeken uit afval. Lang zou dit niet de voormalige verfmolen verbrandde in 1888.

Het grote complex van het Gekroonde Zeepaard werd in 1886 aan de sloper verkocht, die de molen nog in hetzelfde jaar liet verdwijnen.

De laatste verfmolen van de firma Storm, van Benthem & Kluyver, De Sluiswachter, werd in 1897 voor sloop verkocht. Daarna zal de firma zich puur hebben gericht op de in- en verkoop van droge verfstoffen. In 1903 werd de firma gekocht door de Wormerveerder chemicaliënhandel Jan Dekker. Dekker was eigenaar van de zeepziederij De Adelaar in Wormerveer en de cementfabriek De Rietvink in Wormer.
Omstreeks 1960 verkocht Dekker de firma Storm, van Benthem & Kluyver aan H. Stuurman, de eigenaar van de kleine verfhandel Peereboom in Wormer. Vanaf dan wordt er gewerkt onder de firmanaam SBK-Lakken. De huisvesting van deze firma was in het grote pakhuis Wormerveer aan de Zaankant in Wormer, ten zuiden van de cacaofabriek De Mooriaan. Ook dit pakhuis is tot op heden (augustus 2006) nog aanwezig. De firma SBK-Lakken niet meer, omstreeks 1995 werd zij geliquideerd.

Zoals eerder vermeld was het molencomplex van Het Gekroonde Zeepaard behoorlijk uitgebreid. Naast de grote molenschuur, bevonden zich op het erf van de molen twee pakhuizen, een kuiperij, een schuitenhuis en een waaihok.

Willem Buys meldt in zijn boekje “De Windmolens aan de Zaanstreek” uit 1918 het volgende over de molen: “Zeepaard of Mok. Had zijn schelnaam ontleend, omdat men hier Zondags veel op de werf dobbelde (mokken). Deze molen met de schuren, drooghuizen, pakhuizen, kuiperij en groot schuitenhuis, geleek wel een dorp. Alles is in 1881 weggesloopt. Eig. Storm, van Bentem & Kluijver.”

Bronnen:
- “De Windmolens aan de Zaanstreek” W. Buijs Pzn. 1918 blz. 110
- “Duizend Zaanse molens” P. Boorsma 1968 blz. 159
- “Zaansche windmolens” P. Boorsma 1939 blz. 244-245
- “de Zaende” 4e jaargang 1949 blz. 296
- “250 Zaanse molens” R. Couwenhoven 2001 blz. 75
- “Molens in de Zaanstreek in oude ansichten deel 1” T. Neuhaus 1987 blz. 72
- “Encyclopedie van de Zaansteek” 1991 blz. 683
F. Rol, Zaandijk