Molen De Salamander, Koog aan de Zaan

geschiedenis

toestand

verdwenen

bouwjaar

1660

verdwenen

1742

verbrand

geschiedenis

De grauwpapiermolen De Salamander werd in 1660 gebouwd voor Maerten Cornelisz. Sevenhuysen, die zich ook wel van de achternamen Bruijn en Papiermaker bediende. Met de bouw van deze molen verkreeg de Koog haar tweede papiermolen. De Salamander werd gebouwd op een erf halverwege de tegenwoordige spoorlijn en de Watering, in het verlengde van de Reëelenstraat, toen nog Relkenpad geheten.
Op 5 juli 1660 kreeg Maerten Sevenhuysen de windbrief voor De Salamander uitgereikt. Jaarlijks moest hij Fl.3,00 aan windgeld betalen aan het Rijk. De Salamander was geheel zijn eigendom en niet, zoals met zoveel molens in die tijd gebeurde, verdeeld in parten. Naast de papiermakerij was Maerten Sevenhuysen actief in de stijfselmakerij en in de bereiding en opslag van traan.
Maerten Sevenhuysen experimenteerde al vroeg met de productie van witpapier, echter dit is hem nooit gelukt, De Salamander bleef door de jaren heen een grauwpapiermolen.
In 1675 trok Sevenhuysen zich gedeeltelijk terug uit de papiermakerij. Op 25 juli van dat jaar verkocht hij een half aandeel in De Salamander voor Fl. 4050,- aan Gerrit Dircksz. Wit en Claas Jacobsz. Houtsager. Vier jaar later verkocht hij het resterende part in de molen, opnieuw aan Gerrit Wit en Claas Houtsager. Dit part ging echter voor Fl.2950,- van de hand. Gerrit Dircksz. Wit werd toen aangesteld als directeur van De Salamander.
In 1682 liet Gerrit Wit de molen voor het eerst verzekeren tegen brand in een assurantiecontract. Een jaar later verliet hij dit contract voor een nieuw contract.
Gerrit Wit stierf omstreeks 1690. Zijn weduwe Aafje Claas Moy nam toen de zaken over.
Op 4 mei 1699 raakte De Salamander door een brand zwaar beschadigd. De molen kon echter worden behouden en werd hersteld.
In 1703 was de zoon van Gerrit Wit, Claas Gerritsz. Wit, meerderjarig geworden en werd hij aangesteld als directeur van de onderneming van zijn overleden vader. Claas Wit stierf vrij jong omstreeks 1715.
De onderneming werd vanaf toen geleid door de Westzaner papiermaker Pieter Claasz. Houtsager. Dit was de zoon van de compagnon van Claas Wit zijn vader. Pieter Houtsager was papiermaker met de Westzaner papiermolen De Jonge Dolfijn.
De aandelen in De Salamander waren inmiddels behoorlijk versnipperd. Zo werd op 27 januari 1728 het volgende aangeboden op een veiling, “1/8 en 1/24 part en de papiermolen de Salamander, en 't land, groot 1229 roeden, staende en leggende tot Coogh ten eijnde van 't relke pat. Nog geen reekening van winst en verlies over 't jaar 1727/28 gedaan.” Koper van deze twee parten werd de Zaandammer olieslager Gijsbert Davidsz. van Elsland, voor Fl.1050,-.
Het einde van deze molen kwam in het jaar 1742. Op 9 september van dat jaar raakte De Salamander door onbekende oorzaak in brand en werd hij geheel verwoest. Er vond geen herbouw plaats.
Over de brand zijn enkele aantekeningen gemaakt in de diverse brandboekjes die vroeger bestonden.
In het boekje van Gerrit Jansz. Nen werd het volgende vermeld, “9 september 1742. ’s morgens tussen 10 en half elf uure is de papiermole de Salmander op de Koog geheel afgebrand daer was een stijve koelte uytten Noord oosten.”
Het dagboek van Cornelis Veen uit Zaandam meldde het volgende, “1742 op den 9 september preecte Dominee de Moor 1 Zam. 6 vers 5 over de Plaeg der muyzen, dog dit wiert gestoort door ’t verbranden van de papiermolen de Salamander op de Koog.”

Het erf van de verbrande molen werd op 28 april 1746 verkocht aan de Koger koopman Claas Mats. In die hoedanigheid wordt het nog eenmaal genoemd in een contract.
“Contract tusschen Aris de Boer, eigenaar van een stuk land “op de Coogh ten ijnde van ’t Relke padt”; Claes Mats, eigenaar ven een stuk land bewesten het vorige en Cornelis Kraijer eigenaar van de prutkokerij, ten ijnde en besuijden de voornoemde landerijen, te kennen gevende, dat op gemelte land van de tweede comparant heeft gestaan een papiermolen genaamt de Salamander, welke evenals de prutkokerij een vrij overpad had.”

Bronnen:
“de Zaende” 4e jaargang 1949 blz. 31
“Duizend Zaanse Molens” P.Boorsma 1968 blz. 158
“Zaanse Windmolens” P.Boorsma 1939 blz. 183-184
“De papiermolens in de provincie Noord-Holland” H.Voorn 1960 blz. 313-316
F. Rol, Zaandijk.