Molen De Rat, IJlst / Drylts

IJlst / Drylts, Fryslân
b

korte karakteristiek

naam
De Rat
modeltype
Kantige molen, stellingmolen
functie
zaagmolen
bouwjaar
herbouwd
1967
bedrijfsvaardigheid
Maalvaardig
bestemming

Het zagen van hout op professionele basis.

adres
Sneekerpad 16
8651 NE IJlst
Toon op Google Maps met andere molens in de buurt  
Toon op Google Maps met andere molens in de buurt
Ten Bruggencate-nr.
03097 a
oude dbnr.
B86
Meest recente aanpassing
| Overig
media-bestand
Molen 03097 a De Rat (IJlst / Drylts)
Teake Visser (16-7-2016)

locatie

plaats
IJlst / Drylts
gemeente
Súdwest-Fryslân, Fryslân
kadastrale aanduiding
Gemeente IJlst, sectie C, nr. 688
geo positie
X: 171087, Y: 558447
N: 53.01273, O: 5.62690
biotoopwaarde
5 (goed)
landschappelijke waarde
Zeer groot

contact en bezoek

bezoek/postadres
Sneekerpad 16
8651 NE IJlst
molenaar
S.P. Jellema en anderen
telefoon
0515-532619 of 06-2161 7540
social media
open voor publiek
ja
open op zaterdag
ja
open op zondag
nee
op afspraak
ja
openingstijden


Zaterdag 9.00 - 17.00 uur. Van mei t/m september ook woensdag, donderdag en vrijdag 10.00 - 17.00 uur en op afspraak.

toegangsprijzen
winkelinformatie

Souvenirs

meelverkoop
nee
museuminformatie
gericht op scholen
nee
bijzonderheden
fietsroute
fietsroute in de buurt van De Rat via fietsnetwerk.nl

constructie

modeltype
Kantige molen, stellingmolen
krachtbron
wind
kenmerken
functie
romp
Houten achtkant, gedekt met riet, op vierkante onderbouw met aangebouwde schuren
kap
Gedekt met riet
inrichting

Drie zaagramen met sleden en krabbelwerken en alle toebehoren.

versieringen

Eenvoudige baard, wit geverfd, met rood afgebiesde krullen, met de jaartallen '1711' en '1829'

Houten bord op één van de velden van de romp, met daarop de afbeelding van een rat.

Op bovenspanhoofden van de drie zaagramen, van groot naar klein, de volgende rijmpjes:
"Het zwaarste hout valt mij ten last
Maar ook niet zwaarder dan mij past".
"Door goed bestuur en kracht van wind
Zaag ik de bomen heel gezwind".
"Het lichtste hout valt mij ten deel
Maar zware sneden zaag ik ook nog veel".

plaats bediening
stellingmolen
bediening kruiwerk
buitenkruier
plaats kruiwerk
bovenkruier
kruiwerk
Neutenkruiwerk, kruirad
vlucht
21,48 m.
vang
Vlaamse vang. Vangbalk met haak; vangstok. Trekvang.
overbrenging

Bovenwiel 59 kammen
Bovenbonkelaar 29 kammen, steek 13,0 cm.
Spilwiel 43 kammen
Krukwiel 40 staven, steek 11,0 cm.
Overbrengingsverhouding 1 : 2,19

hoogte
van de stelling: 7,60 m.
wiekvorm
Systeem Fauël met remkleppen op beide roeden
Kantel uw mobiel om de tabellen helemaal te zien
wiekenkruis
fabrikant roenummer positie bouw fabricagejaar jaar gestoken positie jaar verdwenen lengte
Bremer/Dunning ✉︎ 241 binnen 1988 1989 binnen aanw. 21,48
Bremer/Dunning ✉︎ 242 buiten 1988 1989 buiten aanw. 21,48
Schuitema ✉︎ g.n. binnen 1967? 1967 binnen 1989 21,50
Schuitema ✉︎ g.n. buiten 1967 1967 buiten 1988 21,50
Pot ✉︎ 2266 buiten 1913 1913 buiten 1925 21,70
Pot ✉︎ 2267 binnen 1913 1913 binnen 1925 21,70
wiekverbeteringen

Tot ca. 1900 had deze molen Oud-Hollandse ophekking met zeilen. Daarna volgden, tot 1913, op beide roeden vlinderwieken (een dwarsgetuigd systeem naar ontwerp van de Franeker molenmaker Westra) met zelfzwichting.
Van 1913 tot 1925 had de molen normale zelfzwichting met Oud-Hollandse voorzomen. 
Bij de uitwendige completering in de jaren '60 kreeg De Rat eerst Oud-Hollandse ophekking; sinds de grote maalvaardige restauratie, die werd afgerond in 1978, heeft de molen het systeem Fauël (fokwieken) met remkleppen.

bovenas
fabrikant asnummer fabricagejaar jaar gestoken jaar verdwenen lengte
Sallandia ✉︎ g.n. ? 1966 aanw.
afbeelding van onze ondersteuners

geschiedenis

toestand
werkend
bouwjaar
bedrijfsvaardigheid
Maalvaardig
bestemming

Het zagen van hout op professionele basis.

molenmaker
D.J. Medendorp, Zuidlaren (1960-1968)
omwentelingen
geschiedenis

De molen is afkomstig uit Zaandam-Westzijde en heette oorspronkelijk De Walrot (waterrat) of kortweg De Rot. Tot voor kort nam men aan dat deze molen in 1683 was gebouwd, dendrochronologisch onderzoek (jaarringenonderzoek in het in de molen toegepaste hout) heeft aangetoond dat deze molen niet eerder dan ca. 1709 kan zijn gebouwd, als opvolger van een oudere molen. Het hout moet namelijk rond 1707 zijn gekapt.

Door de toenmalige economische groei in de agrarische sector was er in Friesland grote behoefte aan gezaagd hout. In de Zaanstreek was de houtindustrie de crisis, als gevolg van de Franse tijd, nog niet te boven en werden er molens voor de sloop te koop aangeboden. Zo kwam deze Zaanse molen in Friesland terecht. 
In 1828 werd begonnen met het herbouwen op een perceel grond aan de oostzijde van De Geeuw bij IJlst.
In 1859 kwam de molen in bezit van de familie Oppedijk. Deze firma bestaat feitelijk nog steedsm heet nu Oberman-Oppedijk en is momenteel gevestigd in Heerenveen.
(N.B. de complete inventaris van het kantoor van directeur/eigenaar Oppedijk is bewaard gebleven en te bezichtigen in het scheepvaartmuseum te Sneek).

In 1918 kwam een elektrische aandrijving en dat betekende het voorlopige einde van het gebruik van windkracht. Evengoed heeft men vervolgens in de molen niet alleen gezaagd, maar ook graan gemalen. In 1925 werden roeden en kap verwijderd.

Tot 1950 werd in de molenschuur elektrisch gezaagd. Sloop dreigde, maar ingrijpen van de toenmalige gemeente IJlst kon dat verhinderen. Een lange gefaseerde completering volgde: in 1960 de kap, in 1962 de stelling en in 1967 een wiekenkruis. Het project werd in 1968 opgeleverd.
Bij dit alles is nogal wat sloopmateriaal gebruikt: kap en bovenwiel van de in 1959 gesloopte molen van de polder Scheemderzwaag (Gr.) en de bovenas van De Monniksmolen te St. Jansklooster (inmiddels allang zelf weer gerestaureerd).
Zagen kon 'De Rat' daarmee nog niet: pas bij een volgende grote restauratiefase (1976-1978) werd de molen weer geheel zaagvaardig gemaakt en kwam daarna ook in bedrijf, eerst op vrijwillige maar van lieverlee steeds meer op professionele basis. Niet zelden werd (en wordt) zaagwerk verricht voor restauraties van andere Friese molens. 

Wat de constructie van de molen betreft kan worden vermeld dat diverse delen zeer oud moeten zijn, vermoedelijk zelfs van vóór 1711. Onder meer enige uitbrekers, stijlen van zaagschuur en weeg en onderslagen van de zaagvloer. Eén van de balken onder de zaagvloer blijkt een oude molen-staartbalk.

Op 19 april 2005 vernieuwde men op spectaculaire wijze de gehele kap, een klus die veel voorbereiding vereiste maar slaagde. De nieuwe kap is iets groter maar veel beter in verhouding tot de rest van de molen dan de oude, die (zoals gezegd) voor een flink deel uit sloopmateriaal bestond.

Draaien doet deze molen veel, waarbij dan vrijwel altijd wordt gezaagd.

aanvullingen

toelichting naam

"De Rat" is een feitelijke voortzetting van de naam "De Walrot", zoals deze molen in zijn Zaanse periode (1711 - 1828) werd genoemd.

literatuur

Jan Hofstra, Ouderdom molens blijkt door jaarringenonderzoek anders dan gedacht, in: De Nieuwe Molenwereld 1 (juni 2018), pp. 55-60.

foto's

foto's