Het zagen van hout op professionele basis.
€
Zaterdag 9.00 - 17.00 uur. Van mei t/m september ook woensdag, donderdag en vrijdag 10.00 - 17.00 uur en op afspraak.
Souvenirs
Drie zaagramen met sleden en krabbelwerken en alle toebehoren.
Eenvoudige baard, wit geverfd, met rood afgebiesde krullen, met de jaartallen '1711' en '1829'
Houten bord op één van de velden van de romp, met daarop de afbeelding van een rat.
Op bovenspanhoofden van de drie zaagramen, van groot naar klein, de volgende rijmpjes:
"Het zwaarste hout valt mij ten last
Maar ook niet zwaarder dan mij past".
"Door goed bestuur en kracht van wind
Zaag ik de bomen heel gezwind".
"Het lichtste hout valt mij ten deel
Maar zware sneden zaag ik ook nog veel".
Bovenwiel 59 kammen
Bovenbonkelaar 29 kammen, steek 13,0 cm.
Spilwiel 43 kammen
Krukwiel 40 staven, steek 11,0 cm.
Overbrengingsverhouding 1 : 2,19
| fabrikant | roenummer | positie bouw | fabricagejaar | jaar gestoken | positie | jaar verdwenen | lengte | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Bremer/Dunning | ✉︎ | 241 | binnen | 1988 | 1989 | binnen | aanw. | 21,48 |
| Bremer/Dunning | ✉︎ | 242 | buiten | 1988 | 1989 | buiten | aanw. | 21,48 |
| Schuitema | ✉︎ | g.n. | binnen | 1967? | 1967 | binnen | 1989 | 21,50 |
| Schuitema | ✉︎ | g.n. | buiten | 1967 | 1967 | buiten | 1988 | 21,50 |
| Pot | ✉︎ | 2266 | buiten | 1913 | 1913 | buiten | 1925 | 21,70 |
| Pot | ✉︎ | 2267 | binnen | 1913 | 1913 | binnen | 1925 | 21,70 |
Tot ca. 1900 had deze molen Oud-Hollandse ophekking met zeilen. Daarna volgden, tot 1913, op beide roeden vlinderwieken (een dwarsgetuigd systeem naar ontwerp van de Franeker molenmaker Westra) met zelfzwichting.
Van 1913 tot 1925 had de molen normale zelfzwichting met Oud-Hollandse voorzomen.
Bij de uitwendige completering in de jaren '60 kreeg De Rat eerst Oud-Hollandse ophekking; sinds de grote maalvaardige restauratie, die werd afgerond in 1978, heeft de molen het systeem Fauël (fokwieken) met remkleppen.
Het zagen van hout op professionele basis.
De molen is afkomstig uit Zaandam-Westzijde en heette oorspronkelijk De Walrot (waterrat) of kortweg De Rot. Tot voor kort nam men aan dat deze molen in 1683 was gebouwd, dendrochronologisch onderzoek (jaarringenonderzoek in het in de molen toegepaste hout) heeft aangetoond dat deze molen niet eerder dan ca. 1709 kan zijn gebouwd, als opvolger van een oudere molen. Het hout moet namelijk rond 1707 zijn gekapt.
Door de toenmalige economische groei in de agrarische sector was er in Friesland grote behoefte aan gezaagd hout. In de Zaanstreek was de houtindustrie de crisis, als gevolg van de Franse tijd, nog niet te boven en werden er molens voor de sloop te koop aangeboden. Zo kwam deze Zaanse molen in Friesland terecht.
In 1828 werd begonnen met het herbouwen op een perceel grond aan de oostzijde van De Geeuw bij IJlst.
In 1859 kwam de molen in bezit van de familie Oppedijk. Deze firma bestaat feitelijk nog steedsm heet nu Oberman-Oppedijk en is momenteel gevestigd in Heerenveen.
(N.B. de complete inventaris van het kantoor van directeur/eigenaar Oppedijk is bewaard gebleven en te bezichtigen in het scheepvaartmuseum te Sneek).
In 1918 kwam een elektrische aandrijving en dat betekende het voorlopige einde van het gebruik van windkracht. Evengoed heeft men vervolgens in de molen niet alleen gezaagd, maar ook graan gemalen. In 1925 werden roeden en kap verwijderd.
Tot 1950 werd in de molenschuur elektrisch gezaagd. Sloop dreigde, maar ingrijpen van de toenmalige gemeente IJlst kon dat verhinderen. Een lange gefaseerde completering volgde: in 1960 de kap, in 1962 de stelling en in 1967 een wiekenkruis. Het project werd in 1968 opgeleverd.
Bij dit alles is nogal wat sloopmateriaal gebruikt: kap en bovenwiel van de in 1959 gesloopte molen van de polder Scheemderzwaag (Gr.) en de bovenas van De Monniksmolen te St. Jansklooster (inmiddels allang zelf weer gerestaureerd).
Zagen kon 'De Rat' daarmee nog niet: pas bij een volgende grote restauratiefase (1976-1978) werd de molen weer geheel zaagvaardig gemaakt en kwam daarna ook in bedrijf, eerst op vrijwillige maar van lieverlee steeds meer op professionele basis. Niet zelden werd (en wordt) zaagwerk verricht voor restauraties van andere Friese molens.
Wat de constructie van de molen betreft kan worden vermeld dat diverse delen zeer oud moeten zijn, vermoedelijk zelfs van vóór 1711. Onder meer enige uitbrekers, stijlen van zaagschuur en weeg en onderslagen van de zaagvloer. Eén van de balken onder de zaagvloer blijkt een oude molen-staartbalk.
Op 19 april 2005 vernieuwde men op spectaculaire wijze de gehele kap, een klus die veel voorbereiding vereiste maar slaagde. De nieuwe kap is iets groter maar veel beter in verhouding tot de rest van de molen dan de oude, die (zoals gezegd) voor een flink deel uit sloopmateriaal bestond.
Draaien doet deze molen veel, waarbij dan vrijwel altijd wordt gezaagd.
"De Rat" is een feitelijke voortzetting van de naam "De Walrot", zoals deze molen in zijn Zaanse periode (1711 - 1828) werd genoemd.
Jan Hofstra, Ouderdom molens blijkt door jaarringenonderzoek anders dan gedacht, in: De Nieuwe Molenwereld 1 (juni 2018), pp. 55-60.
