Molen (Naamloos), Rosmalen

geschiedenis

toestand

werkend

bouwjaar

1732

bedrijfsvaardigheid

Maalvaardig

bestemming

Vh. het malen van graan, thans buiten bedrijf

voorganger

Rosmalen (Standerdmolen van Rosmalen)

omwentelingen

geschiedenis

In Het Aardrijkskundig Woordenboek (1847) beschrijft A.J. van der Aa onder meer de industrie van Rosmalen: "Men heeft er twee leerlooijerijen, eene vermicelli- en macaronifabriek, eene bierbrouwerij en eene houten wind-koren-, eenen ros-kooren- en eene ros-oliemolen". Rosmalen had in die dagen dus meerdere molens. Enkele eeuwen daarvoor, in 1377, is er al sprake van: een windmolen, een crijtermolen en een watermolen. In 1692 is er sprake van een rosmolen bij Coudewater en in 1703 wordt een zekere Cornelis Couwenbergh genoemd als molenaar op de koren-windmolen.

De enig overgebleven windmolen van Rosmalen is volgens de geschiedenisboeken in 1732 op de huidige plaats gebouwd. Maar er zijn aanwijzingen in de molen die doen vermoeden dat de molen (of een groot aantal onderdelen ervan) ouder is en ook van elders komt. Het was niet vreemd in die tijd dat een molen in zijn geheel werd afgebroken en soms vele kilometers verder weer werd opgebouwd. De constructie laat zoiets gemakkelijk toe. In het Noordbrabants Museum van Den Bosch bevindt zicht een prent van Van Berkenroode waarop Rosmalen anno 1600 mét standerdmolen wordt afgebeeld.

In 1732 werd op een natuurlijke verhoging (aan de Molenstraat) een standerdmolen als domeinmolen gebouwd. Vroeger waren er twee wapenschilden achter op de kast aangebracht met een leeuw die een zwaard hanteerde en daarboven een gravenkroon.
Oorspronkelijk was het een open standerdmolen, doch Dirk Teulings had de open constructie dicht laten maken om het houtwerk te beschermen tegen weersinvloeden en verkreeg hij zo tevens enige opslagruimte.
Toen Dirk Teulings in 1749 overleed, hertrouwde zijn vrouw Anna Maria van de Mosselaar met Jan van Lith. Hij was een zoon Dirk van Lith, molenaar te Alphen aan de Maas.
Toen Jan van Lith in 1787 overleed had zijn zoon Dirk het bedrijf al overgenomen. Zes generaties lang werd de molen door een Van Lith bemalen. Na Dirk was dat weer een Jan. Het is deze Jan van Lith die misschien een poging deed om de molen een naam te geven: hij bracht de letters NOOIJD GEDAGD en 1801 aan op één van de balken.

Dat molenaars in die tijd vaak in goeden doen waren en tot de notabelen van het dorp behoorden mag wellicht blijken uit het feit dat Jans zoon Bart gehuwd was met Jans van Erp, dochter van de burgemeester van Rosmalen.
In 1878 schreef de burgemeester aan diens zoon, notaris te Schayk: "Aan de molen is ook alles wel. Bart is bezig om eenen nieuwen ijzeren assekop aan zijnen molen te laten maken. Die weegt 1800 kilos. De houten as van de molen moet daartoe worden ingezaagd om de ijzeren askop te kunnen vastzetten. Daarna werden de borstroedes weer gestoken en werden hierop de houten oplangers met stroppen vastgezet”. Van Erp schreef ook dat er vier molenmakers werkzaam waren. Johannes van Lith, één van de zonen van Bart, volgde zijn vader op toen deze in 1907 overleed.

Het was deze Johannes, die de molen van stalen roeden, fabrikaat Fransen, liet voorzien. Aantekeningen op de planken aan de binnenkant van de molen met een potlood zijn hiervan het bewijs. Ook liet hij een pakhuis aan de overzijde van de weg bouwen.
Deze Johannes van Lith liet de molen tijdens de oorlogsjaren, tezamen met knecht Harry van Eerd, zoon van molenaar Sjef van Eerd uit Lith, werken, óók als het van de bezetter niet mocht (dan maar 's nachts malen...).
Helaas maakte Johannes de bevrijding niet mee: hij overleed in augustus 1943. Zijn zoon Albert, dan 18 jaar, nam het bedrijf over, maar hij overleed al in maart 1948, slechts 23 jaar oud. Hij had een jaar daarvoor nog een elektrisch maalwerktuig in het pakhuis laten installeren.
Zijn zus Cornelia van Lith nam vervolgens de molen over. Samen met haar man Gerard Peters hield zij het bedrijf draaiend tot eind jaren vijftig. Men gebruikte hierbij veelal de elektrische maalinrichting en zo af en toe nog de molen. Langzaam maar zeker werd de toestand van de molen slechter, zo erg zelfs, dat de familie Peters overwoog de molen af te laten breken.

Zover kwam het niet: de molen werd op de monumentenlijst geplaatst waardoor sloop voorlopig kon worden voorkomen. In plaats daarvan moesten plannen worden gemaakt voor overname en restauratie. De toenmalige gemeente Rosmalen kocht de molen voor een symbolisch bedrag en liet in 1960 een eerste restauratie uitvoeren door het aannemersbedrijf Schippers uit Rosmalen en het molenmakersbedrijf Coppes uit Bergharen. In 1967 worden opnieuw reparaties uitgevoerd voor een bedrag van ƒ 7600,--. Molenaar Peters liet de molen af en toe draaien en gaf ook rondleidingen. In 1972 werd een lichtinstallatie geplaatst zodat de molen ook 's avonds gezien kon worden.

In 1974, toen Gerrit Peters toezegde te gaan draaien, begon de firma Coppes een restauratie die de molen weer maalvaardig moest maken: aswiel (bovenwiel) gespoord, koppel maalstenen gesteld, vier nieuwe zeilen en een schilderbeurt. Inmiddels kreeg Gerrit Peters hulp van de (in Eindhoven woonachtige) vrijwillig molenaar Jan Wengelaar en toen Peters in juli 1976 overleed nam die laatste het beheer van de molen op zich.

De in de jaren '60 en '70 bij de molen gebouwde woningen leverden onderhand een behoorlijke windbelemmering op, maar ook de kinderen uit de buurt beschouwden de molen als een speeltuig, met alle gevolgen vandien. Draaien werd gevaarlijk en daarom werd besloten tot het aanbrengen van een beschermende haag met enkele af te sluiten openingen. Gemeentebestuur en een aantal omwonenden raakten hierover in discussie, begrepen elkaar mogelijk verkeerd en als gevolg draaide de molen een tijd helemaal niet meer en nam het verval weer toe.
Een inspectie van Monumentenzorg in 1983 resulteerde in een advies tot een zeer grondige onderhoudsbeurt die uiteindelijk uitdraait op een forse restauratie: het gehele linker bint bleek te moeten worden vervangen. In 1986 werd een Fransenroede vervangen, de nieuwe roede kreeg uiteraard nieuw hekwerk en ook het hekwerk van de andere roede werd deels vervangen.
Inmiddels had René Vogels het beheer op zich genomen. Onder toeziend oog van vakmolenaar Michel van Aarsen uit Ravenstein werden ook de stenen weer gescherpt. Eind 1986 was de molen weer maalvaardig en werd, bij wijze van demonstratie, voor het eerst in tijden weer gemalen. Vanaf 1988 kreeg Vogels assistentie van Nancy van (what's in a name?) Roosmalen. 

In het voorjaar van 1995 werd de andere roede verwijderd, het startschot tot een langdurige en grondige restauratie: molenmaker Coppes verving de binnenroede en hekte deze opnieuw op, de windpeluw werd vervangen en in het rechterzijbint kreeg twee nieuwe hoekstijlen,  daklijst, kroonstijl en twee moerstijlen en een aantal weegbanden. Aan de buitenzijde werden linker borsteind, zij- en trapbint opnieuw beplankt. De gehele galerij, trap en kruibank nieuw, evenals enkele kruipalen en ook kreeg de molen een nieuwe liggersteen en vier nieuwe zeilen. Tot slot een algehele schilderbeurt. Nationale Molendag 1997 draaide de molen voor het eerst in twee jaar.
Sindsdien is de molen weer regelmatig draaiend en soms malend te zien.

De twee oude stalen roeden, fabrikaat Fransen, worden los naast de molen bewaard.