Molen (Naamloos), Nispen

geschiedenis

toestand

werkend

bouwjaar

1850

bedrijfsvaardigheid

Maalvaardig

bestemming

Vh. het malen van graan, thans buiten bedrijf

omwentelingen

geschiedenis

Hoewel Gedeputeerde Staten van Noord-Brabant al in 1830 aan Petrus van Meel toestemming verleenden om in Nispen een windkorenmolen op te richten duurde het, vanwege de Belgische opstand, nog twintig jaar voordat die molen er daadwerkelijk kwam. Aldus verrees in 1850 in opdracht van (inmiddels) Johannes van de Wijgert een ronde stenen bergkorenmolen.

Reeds vier jaar later verkocht hij molen met molenaarshuis (nu Dorpsstraat 50), erf en bouwland voor ƒ 6.000,-- aan Johannes Aerden uit Wouw. Deze familie zou ruim 160 jaar bepalend voor deze molen blijven. Louis Aerden, de laatste molenaar hier, overleed op 5 april 2015.

In 1883 besloot de toenmalige Aerden, om niet meer alleen van de wind afhankelijk te zijn, een stoomketel aan te schaffen. In 1903 maakte de stoommachine plaats voor een 17 pk. petroleummotor.
Dankzij de plaatsing van een blokcentrale vlakbij de molen had Nispen al in 1918 elektriciteit.

De windkracht bleef ondertussen in gebruik al was dat niet vanzelfsprekend: in 1907 sloeg een felle rukwind een ijzeren roede af. De - aanzienlijke - schade werd hersteld.

Twintig jaar later waren er grotere problemen: er kon niet meer worden gekruid. Maar toen kreeg de molen een geheel nieuw Engels kruiwerk, kort daarna gevolgd door een ijzeren vang.
Evengoed leek de molen daarmee nog niet maalvaardig, want amper een jaar later werd de binnenroede gerepareerd en kwamen er nieuwe velgen en kammen op het spoorwiel. Dat was hard nodig, want sporen deed dat wiel inmiddels al een tijd niet meer. Ook stak men een nieuwe koning en tap met kogellager. In 1930 werd er een koppel builstenen gelegd, eveneens met alleen maar kogellagers.
Toen in 1937 nieuwe kunststenen werden geplaatst, werd meteen de gehele steenzoldervloer verhoogd: de liggers werden tussen (en dus niet óp) de zolderbalken gewerkt, waardoor de kuipen en karen lager kwamen te staan en de zolderbalken kregen een plafond. Dit alles voor een gemakkelijkere bediening.

De opmerkelijkste gedaanteverandering hier had zich overigens toen al voltrokken: in 1936 had molenmaker Marien van Riet (uit Goes) beide roeden van het door hemzelf ontwikkelde systeem voorzien, een stroomlijnneus in combinatie met een grote draaibare zwichtklep.
De stroomlijnvorm was afgeleid van de Dekkerwiek en de klep van Bilau, dit alles samengebundeld met ideeën van Van Riet zelf. Hier was dit uitgevoerd zónder doorboorde as: de kleppen werden bediend door een zwichtring achter de askop. Sommigen noemden dit systeem 'RieBilDek', naar de drie bedenkers.
(Overigens heeft hét systeem Van Riet niet bestaan: deze bijzonder inventieve - en eigenzinnige - molenmaker voerde bij iedere molen waar hij wiekverbeteringen aanbracht, dit op verschillende manieren uit).
In Nispen voldeed dit systeem naar verluidt zeer goed, zowel bij weinig als bij veel wind. Ook met buiig weer kon men de hele dag malen zonder op het weer te hoeven te letten. Dit systeem maakte een regulateur dus overbodig en die werd daarom al vrij snel verwijderd....  In 1938 werd, eveneens door Van Riet, een conisch rollager onder de bovenas aangebracht.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog liep de molen scheuren in de romp op als gevolg van granaatinslagen maar de schade werd hersteld.
Na een ruim een eeuw op windkracht malen kwam de molen in 1951 buiten gebruik: in één van de bijgebouwen werd voortaan mechanisch gemalen en zo raakte de molen in verval.

In 1975 kocht de gemeente Roosendaal en Nispen de molen aan en liet deze drie jaar later grondig restaureren. Veel aandacht werd besteed aan het bijzondere wieksysteem, waarvan na ongeveer 25 jaar stilstand weinig bruikbaars over was. De firma Derckx uit Beegden, vooral bekend als roedenfabrikant, leverde niet alleen de nieuwe roeden maar reconstrueerde hier ook stroomlijnneuzen en remkleppen.

In 1994 kreeg de molen een nieuwe staartbalk en werden vochtwerende voorzieningen getroffen. Vier jaar later werden een nieuwe lange en korte spruit en Engels kruiwerk aangebracht en ook de kapbedekking vernieuwd; ook onderging het Van Rietsysteem reparaties. Verder werden twee nieuwe kunststenen lopers geleverd; de oude bleken stukgevroren. Evenwel werden zij nog niet aangebracht.

Grootste probleem met deze molen bleef dat er, vanwege het onderhoudsgevoelige wieksysteem, regelmatig moest worden gedraaid en juist dát gebeurde weinig of niet.
Voor 2010/2011 werd daarom een nieuwe grote herstelbeurt gepland: eerst grote voorzieningen aan het metselwerk; daarna herinrichting van beide koppel stenen en vervolgens (wederom) reconstructie van het Van Rietsysteem.

In augustus 2010 werden beide roeden kaalgezet, om niet veel later te worden gestreken. Op 15 november 2011 stak men nieuwe gedeelde roeden die al waren voorzien van het systeem Van Riet. Ook werden de twee koppel maalstenen in orde gebracht. Het werk aan de molen werd verricht door de fa. Verbij uit Hoogmade, reconstructie van roeden met het systeem Van Riet werd gedaan door de fa. Vaags uit Aalten.

Vanaf mei 2013 was de molen aldus weer met enige regelmaat in beweging maar in het late voorjaar van 2017 volgde wederom stilstand, ditmaal het gevolg van de problemen rond de gedeelde roeden.
Juist híer waren die gedeelde roeden een enorm pluspunt geweest, omdat montage van het Van Rietsysteem geheel en al in de werkplaats had kunnen gebeuren. Nu werd het een nadeel: er moesten nieuwe roeden uit één stuk worden toegepast en daarbij zat dit gecompliceerde wieksysteem min of meer in de weg. Pas op 27 maart 2019, bijna twee jaar na de stilzetting, begon men met het kaalzetten van de roeden. Snel daarna zijn de nieuwe roeden gestoken.
Vanwege het moeilijk te monteren systeem is het aanbrengen daarvan daarna in een rustig tempo gegaan. Begin juli waren de stroomlijnneuzen en remkleppen gemonteerd maar moest er nog e.e.a. worden afgesteld. Rond 17 juli zag de molen er weer geheel als vanouds uit en niet lang daarna kon er worden proefgemalen. Die test verliep zeer goed.
Inmiddels is de Molen van Aerden geregeld draaiend te zien.

In latere jaren ontstonden nieuwe problemen, niet zozeer voor de molen, maar wel voor de directe omgeving. In 2021 verkocht de weduwe van Louis Aerden grote delen rond de molen aan een projectontwikkelaar, die de bestaande gebouwen grotendeels wilde afbreken om daar zeven nieuwe woningen te realiseren. Met de ramp in Halsteren, waar een vrijwel intacte molenwerf met bijgebouwen rond de St. Antonius ondanks verzet was afgebroken nog in het geheugen, ondernamen molenvrienden ook hier actie.
Met gedeeltelijk succes: het oude motorhuis zal bewaard blijven en ook maakte men zich druk om een bijgebouw. Evenwel verkeren deze bouwwerken in dusdanige staat dat zij grondig dienen te worden opgeknapt om voor de toekomst nog te functioneren.