Molen De Grauwe Gans, Zaandam-Oost

geschiedenis

toestand

verdwenen

bouwjaar

1741

verdwenen

1915

1914 afgebroken tot ravenwielzolder 1915 verbrand

afkomstig van

Zaandijk (De Witte Gans / Het Zaandijker Grauw / Het Zaandijker Oud)

voorganger

Zaandam-Oost (De Hen)

geschiedenis

De pelmolen De Grauwe Gans werd in 1741 aan de Kalverringdijk gebouwd in opdracht van de Zaandijker koopman en pellerbaas Pieter Lubbertsz. Koopman. Op het erf waar de molen werd gebouwd had eerder een runmolen gestaan die bekend was onder de naam De Hen.
Voor de bouw van de molen maakte Pieter Koopman gebruik van de gewezen Zaandijker papiermolen De Witte Gans, ook wel Het Zaandijker Oud genoemd.
De Witte Gans behoorde tot de oudste Zaanse industriemolens. De molen was gebouwd in het jaar 1600 als oliemolen, vijf jaar later werd hij ingericht als papiermolen. Op Zaandijk stond de molen achter de huizen in de buurt van het Verlanenpad.
Op 23 juli 1740 werd het volgende geveild, “De gemeene reeders presenteeren, Een hegte sterke grauw pampiermolen genaamt de Gans c.a. staande tot Zaandijk. Dese molen moet jaarlijx voor papegelt betalen Fl.1:13.”
Pieter Koopman kocht het achtkant van De Gans voor een bedrag van Fl. 1450,-. De droogschuren en de pakkamers werden separaat van de molen verkocht. Kort nadat Koopman De Gans had gekocht werd het achtkant van de molen afgebroken en naar de overkant van de Zaan verplaatst.
Op 8 september 1741 liet Pieter Koopman De Grauwe Gans tegen brand verzekeren in een assurantiecontract. De verzekerde waarde van de molen bedroeg toen Fl. 3000,-.
Pieter Lubbertsz. Koopman was geboren op 29 maart 1679. Hij woonde op Zaandijk en was olieslager en koopman van beroep. Hij bezat de twee Wormerveerder oliemolens Het Jonge Vool en De Engel, De Wachter in Oostzaandam en Het Jonge Big op Zaandijk. Op latere leeftijd besloot hij om zich toe te leggen op de pellerij. Aanvankelijk gebeurde dit met De Grauwe Gans, later, in 1748 liet hij nog een nieuwe pelmolen bouwen, De Witte Klok. Deze molen was gelegen aan de Poeldijk iets ten zuiden van De Grauwe Gans.
Pieter Koopman stierf in 1753. Vermoedelijk kwam De Grauwe Gans toen in bezit van zijn neef Arent Jansz. Koopman.
De gegevens over De Grauwe Gans worden hierna erg summier. Er kan nog vermeld worden dat de molen in 1786 een zwaar ongeluk overkwam, hij maalde zijn askop met wiekenkruis af.
Op 26 mei 1873 werd De Grauwe Gans gekocht door de Zaandammer pellerbaas Klaas Blans.
De firma Blans werd in 1848 opgericht door de vader van Klaas Blans, Hendrik Blans. In 1848 kocht Hendrik Blans de op het Kalf gelegen pelmolen De Wildschutter, hiermee werd de basis gelegd voor een van de grootste rijstproducerende firma’s van de Zaanstreek in de vorige eeuw. De Wildschutter was aan de Braaksloot gelegen tussen de oliemolens Het Oude Bonte Kalf en De Dood. De zaken gingen Blans voor de wind, want vijf jaar later kocht hij zijn tweede molen, nl. De Houtsnip aan de Wormerringvaart. Deze molen zou echter in het jaar 1863 volledig verbranden. Er volgde herbouw, waarna Blans de molen in beheer gaf aan zijn zoon Klaas Blans. De achterliggende gedachte hiervan zal zijn geweest, dat Klaas Blans zich zo kon gaan voorbereiden om de zaken van zijn vader over te nemen. In 1867 werd de op het Kalf gelegen pelmolen De Jonge Abraham gekocht en met de aankoop van De Grauwe Gans verwierf de firma Blans haar vierde molen.
De molens van de firma Blans functioneerden als rijstpelmolens en de mogelijkheid bestaat dat Blans degene is geweest die De Grauwe Gans liet verbouwen van gerstpelmolen tot rijstpelmolen.
In 1876 besloot zoon Klaas Blans om aan de Oostzijde van Zaandam een stoompellerij op te richten. Deze fabriek was aan de Zaan gelegen, iets ten noorden van de Dr. Schaepmanstraat en droeg de naam De Birma. In juni 1878 werd de fabriek in gebruik genomen. De opening van De Birma zal ertoe geleid hebben dat De Grauwe Gans van vader Hendrik Blans in 1878 van de hand werd gedaan.
Op 4 april 1878 werd De Grauwe Gans gekocht door Trijntje van Twisk, de echtgenote van Teunis Oly. Zij betaalde een bedrag van Fl.7500,- voor de molen.
In opdracht van Teunis Oly kreeg De Grauwe Gans een grote opknapbeurt. Zo werd de molen rechtgezet en opnieuw onderheit. Ook onderging de schuur van de molen een grote restauratie. Dit was de reden waarom Teunis Oly in 1885 bezwaar aantekende over de voorgestelde collectieve verlaging van de verzekerde waarde van alle molens die waren aangesloten bij het Papiermakerscontract. Door deze grote restauraties ging de verzekerde waarde van De Grauwe Gans iets minder omlaag dan die van de andere molens.
Teunis Oly werkte als loonpeller met De Grauwe Gans en in 1903 breidde hij zijn molenbezit uit door de eveneens aan de Kalverringdijk gelegen oliemolen De Os te kopen.
Aanvankelijk werkte Oly alleen, maar enkele jaren later sloot hij een compagnonschap met Meindert Kamphuijs. De beide heren gingen werken onder de firmanaam Kamphuijs & Oly.
In 1911 trok Teunis Oly zich terug uit de zaken. Hij was inmiddels al verhuisd naar Beverwijk. De beide molens kwamen toen in bezit van Meindert Kamphuijs. Hij zou de beide molens maar kort in eigendom houden.
Op 14 augustus 1913 verkocht Kamphuijs De Grauwe Gans en De Os voor de som van Fl.8500,- aan Jan Stuurman. Hij wilde de beide molens gebruiken voor de verwerking van cacao afval. De Grauwe Gans was enkele jaren daarvoor al ingericht voor het sorteren van cacao afval. De Os werd voorzien van een bronsmotor, zodat er ook op windstille dagen gewerkt kon worden.
Ook De Grauwe Gans werkte toen al niet meer op windkracht. In juli 1914 werd de molen onttakeld en gesloopt tot de ravenwielzolder. De molen toen voorzien van een motor. Bovendien werd er een grote nieuwe schuur bij De Grauwe Gans geplaatst. De cacao sorteerderij met De Grauwe Gans duurde slechts een jaar.
Op 5 juni 1915, zaterdagmiddag, raakte de gewezen pelmolen in brand. Ondanks het feit dat de brandweer tijdig aanwezig kon zijn, lukte het niet om de molen te behouden. De aanwezige goederen in de molen waren zeer brandgevaarlijk, waardoor het blussen vrijwel onmogelijk was. Zes uur nadat de brand was begonnen kon het sein brandmeester worden gegeven. Van De Grauwe Gans restte toen nog slechts de plee.

Bronnen:
- “De Papiermolens in Noord Holland” H. Voorn 1960 blz. 343-344
- “de Zaende” 3e jaargang 1948 blz. 105-108
- “de Zaende” 4e jaargang 1949 blz. 259
- “Duizend Zaanse Molens” P. Boorsma 1968 blz. 124
- “Zaanse Windmolens” P. Boorsma 1939 blz. 49-50
- “Zaanse molenbranden” R. Couwenhoven 2001 blz. 59-63/ 100-101
- www.duizendzaansemolens.nl R. Couwenhoven
- “Encyclopedie van de Zaansteek” 1991 blz. 101-102
F. Rol, Zaandijk.