Molen De Wind / Het Vliegend Hert, Zaandam-Oost

geschiedenis

toestand

verdwenen

bouwjaar

< 1663

verdwenen

1914

verbrand

opvolger

Zaandam (De Zoeker)

geschiedenis

Het bouwjaar van de Wind, die werd gebouwd onder de naam “het Vliegend Hert” is niet gevonden. De molen wordt voor het eerst genoemd in een assurantiecontract dat dateerde van 21 mei 1663. De molen werd toen ingeschreven door Cornelis Baertsz. Veen uit Zaandijk. Zowel de vader, broers en later zoon van deze persoon waren later en eerder actief met molens in de buurt van Zaandijk. Dit assurantiecontract was het allereerste dat opgericht werd, de deelnemers waren 7 lieden uit Zaandijk. In deze brandverzekering werd alleen de lading van de molen opgenomen. Dus als de molen zou afbranden, werd er alleen een bedrag uitgekeerd voor de verbrande goederen.
Op 21 januari 1679 werd het volgende geveild:”de gemagtigden van Cornelis Baerts Veen presenteeren te verkoopen: een dubbelde olymolen c.a. staende ande Kalverdeyck in de banne van Oostzanen, de voorsz. Molen is genaemt het Vliegent Hart.” De nieuwe eigenaar was Simon Jacobsz. Gorter, hij betaalde Fl.4800,- voor de molen wat een behoorlijk bedrag was in die tijd. In 1726 stond de molen op naam van Simon Moeriaan.
Doordat de lading van de Wind al tegen brand was verzekerd werd deze molen in tegenstelling tot de meeste van zijn collega’s wat later opgenomen in het olieslagerscontract. Op 1 juli 1733 behoort de Wind toe aan Roelof Dircksz., hij laat op die dag de opstal van de molen verzekeren in het olieslagerscontract. De lading van de Wind werd op 23 mei 1737 bij het OC verzekerd.
Op 1 maart 1774 werd het volgende geveild:”Een welgetimmerde olymolen genaamd het Vliegend Hart c.a. heeft berging voor 100 lasten zaad, 220 amen oly en 56000 koeken.” De molen werd toen gekocht door Jan Nan voor Fl.11500,-. Later heeft Nan ook de oliemolens “de Os”, “de Zaadzaaier”, “de Kogmeeuw” en “de Zeemeeuw” voor zich werken. Na het overlijden van Jan Nan omstreeks 1805 komen de meeste van deze molens in handen van de Wormerveerder olieslager Hajo Houttuyn, vermoedelijk zijn beide personen familie van elkaar. Houttuyn heeft ook de Wormerveerder oliemolens “de Samson” en “de Eenhoorn” en “de Pelikaan” in Koog aan de Zaan in zijn eigendom. Omstreeks 1855 overlijdt Hajo Houttuyn, een gedeelte van zijn bezit werd toen verkocht. Zoon Adriaan Houttuyn kreeg naast de Wind, “de Os” en “de Ram” toebedeeld. In 1872 ruilt Houttuyn de Wind met Gerrit Vis voor “de Roode Wildeman” in Wormerveer. Houttuyn liet deze molen vertimmeren tot een stoomolieslagerij met de naam “de Toekomst”. De andere twee molens werden toen verkocht.
Gerrit Vis verkocht de Wind in 1887 aan Adriaan Cornelisz. Honig uit Koog aan de Zaan. Sinds 1872 werkte Adriaan Honig met de Koger oliemolens “de Kieft” en “het Pink”. Later komt hier ook de Westzaandammer oliemolen “de Witte Zwaan” bij, die iets ten zuiden van het spoorwegviaduct aan de Zaan stond. In 1888 liet Honig de Witte Zwaan afbreken en richtte hij op zijn plaats de stoomolieslagerij “het Hart” op.
Omstreeks de eeuwwisseling kan de fabriek van Honig het werk alleen af en worden de molens eigenlijk overbodig. De Kieft werd toen afgestoten en gesloopt in 1901.
Naast de productie van lijnolie en veekoeken in “het Hart” ging Honig zich richten op de verwerking van cacao afval.
In de schuren van de voormalige Koger oliemolen “het Varken” richtte Honig een cacaosorteerderij op. In deze sorteerderij werd met speciale buulkisten het cacao afval op grote gesorteerd. Het belangrijkste was om de restanten cacao er tussen uit te zeven, zij leverden het meeste op.
Het Pink en de Wind gingen vanaf toen cacaoboter uit cacao afval slaan. Met de oliepers van de oliemolens kon vooralsnog meer cacaoboter uit de cacao worden geperst dan met de moderne methodes van de fabrieken.
Op 1 juli 1912 wordt te Zaandijk het olieslagerscontract ontbonden. Deze verzekering, die 185 jaar had bestaan, kende op het laatst nog 8 deelnemers, die gezamenlijk 5 olieslagerijen bezaten en nog 8 molens. De twee molens en de fabriek van Adriaan Honig behoorden tot de laatst verzekerden van het OC. De laatste verzekeringssom van de Wind bedroeg Fl.6000,-, die van de lading was Fl.25000,-.
Tot het jaar 1914 blijft de Wind cacao afval verwerken. In de ochtend van 22 november 1914 werd er omstreeks 5 uur brandalarm gegeven. Pas na anderhalf uur is de eerste brandspuit aanwezig en kan met het blussen worden begonnen. De molen was toen al ingestort. Doordat er zeer veel cacao in de molen aanwezig was heeft het enkele uren geduurd voordat de brand, meester was. De oorzaak van de brand bleef onbekend. Het molenpersoneel was de dag ervoor gewoon op tijd naar huis gegaan, zonder dat het iets bijzonders had ontdekt.
In 1968 werd op de plaats van de verbrande molen de Zaandijker oliemolen “de Zoeker” geplaatst.

Bronnen:
- “de Zaende” 2e jaargang 1947 blz. 136
- “Het Olieslagerscontract” R. Couwenhoven 2002 blz. 11-16/ 51/ 106
- “Gedenkboek van het olieslagerscontract” 1912
- “Encyclopedie van de Zaanstreek” 1991 blz. 311-312/ 330-331
- “Molens in de Zaanstreek in oude ansichten deel 2” T. Neuhaus 1987 blz. 37
- “Zaanse Windmolens” P. Boorsma 1939 blz. 66
- “Poeier Malen” A.J. Honig en D. de Vries 1988 blz. 3-25
- “Zaanse molenbranden” R. Couwenhoven 2001 blz. 99
- “Duizend Zaanse Molens” P. Boorsma 1968 blz.139
F. Rol.