Molen Het Fortuin, Wormer

geschiedenis

toestand

verdwenen

bouwjaar

1694

verdwenen

1907

gesloopt

voorganger

Wormer (Het Fortuin (1e))

geschiedenis

Het Fortuin werd in 1694 gebouwd op een erf aan de Zaan waar zeer waarschijnlijk eerder een oliemolen had gestaan die eveneens de naam het Fortuin droeg.
Deze voorganger was reeds in 1669 gesloopt.
De windbrief van het Fortuin dateerde van 8 april 1694 en werd uitgereikt aan Cornelis Willemsz. en zijn zoon Claes Cornelisz. Groot.
Op zijn naam werd de molen op 21 mei 1699 tegen brand verzekerd.
Bij de oprichting van het olieslagerscontract voor ladingen op 17 juni 1727 wordt ook het Fortuin op die dag hierbij verzekerd.
De molen is dan nog steeds in bezit van Claes en waarschijnlijk zijn zoon Cornelis Groot. Naast het Fortuin was Claes Groot ook eigenaar van de Westzaandammer oliemolen ?de Blauwe Arend?.
De opstallen van de molen zelf werden pas op 3 juli 1743 opgenomen in het OC.
Omstreeks 1795 komt het Fortuin in handen van Jan Vas.
In zijn tijd behoort Jan Vas tot een der grotere moleneigenaars.
Vas bezat zo'n 16 oliemolens, die allemaal waren gelegen in Wormer, Wormerveer en West-Knollendam.
Als Vas in 1824 overlijdt, worden de zaken voortgezet door zijn weduwe en haar schoonzuster, onder de naam firma Vas & Comp.
In 1839 wordt het Fortuin gekocht door de firma Wessanen & Laan. Deze firma vond zijn oorsprong in 1765 toen Adriaan Wessanen en Dirk Laan elkaars compagnon werden. Oorspronkelijk werden er zaden verhandeld, later ging men over tot de verwerking hiervan. Tegen 1800 kocht de firma de Wormerveerder mosterd en poedermolen ?de Tuinman? en ging men dus naast de handelsactiviteiten ook industriële activiteiten ontplooien.
Deze molen verbrandde in 1822.
Met de aankoop van het Fortuin in 1839 ging men definitief het industriële pad op. Kort hierna werden de zaken uitgebreid met de pelmolen "de Jonge Prinses" en verder de oliemolens "de Bonte Kraai", "de Bezem", "de Witte Bijl", "de Boerin" en "de Hoop", allen gelegen te Wormer en Wormerveer.
De firma Wessanen en Laan bouwt in 1857 de tweede stoomolieslagerij in de Zaanstreek. De oliemolen "de Witte Bijl" werd toen voorzien van een stoommachine en kreeg de naam "de Tijd".
In korte tijd groeide deze firma uit tot een van de grotere binnen de Zaanstreek.
De molens werden in tegenstelling tot andere grote firma's al vlug vervangen door stoomfabrieken. In 1872 richtte de firma Wessanen en Laan de stoompellerij "de Unie" op, die pal ten noorden van de oliemolen "de Hoop" werd gebouwd.
Na de bouw van "de Unie" werden de pelmolens die de firma huurde, afgestoten.
Toch blijft de firma Wessanen en Laan twee molens in bedrijf houden nl. "de Hoop" en de molen waarmee de firma eigenlijk is begonnen "het Fortuin".
Verder heeft zij nog enkele oliemolens in de huur.
De Hoop werd in 1898 voor sloop verkocht, deze molen was zo ingeklemd tussen de fabriekspanden, dat normaal produceren eigenlijk niet meer mogelijk was.
Het Fortuin blijft tot 1903 in bedrijf, op 15 juni van dat jaar werd de molen uit het OC geschrapt en voorgoed stilgezet met zijn wiekenkruis naar het westen gericht.
De molen werd niet direct gesloopt, mogelijk probeert de firma Wessanen en Laan eerst nog of zij de molen kunnen verhuren.
Dit lukt ze niet en in november 1907 wordt de molen gesloopt.
De schuur van het Fortuin bleef bestaan en heeft een tijdlang een chemicaliënhandel gehuisvest.
Omstreeks 1960 is ook deze gesloopt.

Een stuk bedrijfsgeschiedenis van Wessanen en Laan is te vinden op de website: www.wessanen.nl


Bronnen:
"Duizend Zaanse molens" P.Boorsma 1968 blz. 188
"Gedenkboek van het olieslagerscontract" 1912
"het Olieslagerscontract" R.Couwenhoven 2002 blz. 21/51/94/105
"Encyclopedie van de Zaanstreek" 1991 blz. 782-783

Informatie van F.Rol
-----

Oliemolens van de firma Wessanen & Laan

In het jaar 1765, op 22 maart, werd tussen de heren Adriaan Wessanen en Dirk Laan een compagnieschap aangegaan met het doel handel te drijven in zaden
en aanverwante artikelen onder de firma Wessanen & Laan.
Op 6 maart 1839 werd door de firma Wessanen en Laan de eerste stap op het industrieele pad gezet met de aankoop van oliemolen Het Fortuin.
Deze oliemolen, staande aan de Ringdijk te Wormer, werd voor de Somma van f 3500,-- gekocht van Vasterd Vas Visser.
In 1842 volgt de aankoop van oliemolen de Boer. Deze wordt in het volgende jaar weer van de hand gedaan om plaats te maken voor de beide in 1843
tezamen voor f 8000,-- gekochte molens Bezem en Bonte Kraai.
Achtereenvolgens komen hier nog bij: in 1844 de Witte Bijl, in 1845 de Boerin en tenslotte in 1852 de Hoop.
In 1853 werd de Bonte Kraai vergroot door bijplaatsing van een oliebak van 600 vat, en een pletterij, terwijl in 1857 een tweede werk werd aangebracht,
in verband waarmee "het westelijk achtkant tot de dijk uitgebouwd" moest worden.
In 1857 besloot Jan Laan om als een der eersten aan de Zaan de stoomkracht in zijn bedrijf toe te passen, teneinde onafhankelijk te zijn van het wisselvallige
in het windmolenbedrijf. Als eerste slachtoffer van de moderne drijfkracht viel de oliemolen de Witte Bijl. De Witte Bijl werd afgebroken en op zijn plaats verrees
de stoomoliefabriek de Tijd. De inrichting van deze fabriek verschilde niet veel met die van een windoliemolen.Tekeningen zijn er niet meer, maar uit andere gegevens
(rekeningen e.d.) valt op te maken dat de installatie bestond uit een voorslag en twee naslagen met bijbehorende vuisters en een zaadpletterij van twee rollen.
Vermoedelijk werden de stenen van de Witte Bijl in de nieuwe fabriek geplaatst.
De stap tot het mechanische bedrijf moet wel een heel grote geweest zijn. Immers, ervaring op dit gebied had nog vrijwel niemand. Aan de Zaan was alleen Prins met zijn
oliefabriek de Liefde sinds korte tijd aan de gang, terwijl in Deventer de firma Noury & van der Lande een stoomoliebedrijf bezat. Bij deze laatste firma stak
Jan Laan zijn licht op voor hij tot aankoop van zijn machine overging. De keuze viel tenslotte op het engelse fabrikaat van Barrett, Exall & Andrews, welke firma ook
de ketelinstallatie leverde.
In 1860 verwerkte de fabriek 900 last. Nog steeds was het windmolenbedrijf wat produktie betreft van meer belang dan de stoomoliefabriek. Met de vijf molens Fortuin,
Hoop, Bonte Kraai, Bezem en Boerin werd bijvoorbeeld over 1863 totaal 1235 last verwerkt, terwijl de Tijd op 900 last stond. Het arbeidsloon dat aan de Tijd per last
rond twee gulden minder bedroeg dan aan de molens, maakte de meerdere kosten van steenkolen en reparaties niet goed, en zo duurde het nog geruime tijd voor het
nieuwe bedrijf werkelijk economisch werkte.
De laatste oliemolens van de firma werden rond de eeuwisseling afgebroken.
In 1898 werd oliemolen de Hoop afgebroken om plaats te maken voor het nieuwe rijstpakhuis met die naam; het Fortuin werd in 1901 gesloopt.

Informatie afkomstig uit het boek “Wessanen's Koninklijke Fabrieken 1765-1940”
Ingezonden door Frans Limbeek