De Zaadzaaier werd gebouwd in 1690. Bij de bouw kreeg de molen de naam De Lastdrager. De molen werd gebouwd op een erf waar eerder al een molen had gestaan. Dit kwam aan het licht bij de verkoop van het erf op 14 januari 1690, er werd toen geschreven: ”D'erffgenamen van Zalr Willem Cornelisz Jonge Willem, presenteren: een erff op de poel in de banne van Oossanen met de voorkant versien met een goede en bequame haven aen het oostent...oock mede bequaem om een moolen op te setten, belent ten oosten de prolpot en ten wese de kogh muew. De houtwaren en steen van de oude moolen, die op 't voorsz.: erff leggen, sullen de vercoopers...daer aff halen.” Over deze voorganger van de Zaadzaaier zijn verder geen gegevens voorhanden.
Het erf dat op 14 januari werd verkocht, kwam in bezit van Cornelis Willemsz. Backer uit Zaandijk. Hij liet de een nieuwe molen op het erf bouwen en kreeg daarvoor op 19 december 1690 de windbrief uitgereikt. De verbandbrief kreeg Cornelis Backer op 13 februari 1691. Met deze verbandbrief gaf Backer de molen in onderpand, voor wanneer hij zijn betalingen van het windgeld niet zou nakomen. Het jaarlijkse bedrag dat Backer moest betalen was 3 caroligulden. Dit bedrag duidt erop dat De Zaadzaaier als enkelwerks oliemolen werd gebouwd. Op 4 oktober 1691 verzekerde Backer De Zaadzaaier tegen brand: ”de enkelde olymolen de Lastdrager ten prijse van 2000 guldens.”
In 1715 was De Zaadzaaier in bezit van Adriaen Pel. Bij de oprichting van het olieslagerscontract voor ladingen op 14 juni 1727, liet Pel de lading van De Zaadzaaier hierbij verzekeren. Uit het bedrag dat Pel moest betalen aan een eigenaar waarvan de molen zou verbranden, valt af te leiden dat de Zaadzaaier was verbouwd tot een dubbele oliemolen.
Zes jaar later, op 1 juli 1733, liet Pel de opstal van de molen verzekeren bij het OC. In 1743 werd De Zaadzaaier (toen nog steeds De Lastdrager geheten) op naam gezet van de Zaandijker koopman Claas Albertsz Cleijndert. Naast de Zaadzaaier bezat hij ook de oliemolen De Koe. Gedurende de rest van de achttiende eeuw bleef de Zaadzaaier olie slaan voor deze familie.
Omstreeks 1810 kwam de molen in handen van de Wormerveerder olieslager Hajo Houttuyn. Naast De Zaadzaaier, was Houttuyn olieslager met de Wormerveerder oliemolens De Samson en De Eenhoorn, De Pelikaan in Koog aan de Zaan en De Wind, De Os en De ZeemeeuwD in Oostzaandam. Omstreeks 1855 overleed Hajo Houttuyn, enkele molens kwamen toen te werken voor zijn zoon Adriaan Houttuyn. De Zaadzaaier werd echter geveild en gekocht door de firma Teeuwis Duyvis Jzn. Dit oude familiebedrijf, dat al in 1759 bestond, was naast De Zaadzaaier actief met De Halve Maan, De Katuil, De Zeemeeuw, De Poelsnip en De Prolpot. Verder bezaten zij nog de twee Oostzaandammer pelmolens De Tol en De Koopman.
Vanaf 1863 werd de firma T. Duyvis geleid door Teeuwis Duyvis en zijn zwager Christiaan von Reecken, een huisarts uit Monnickendam. Beide heren waren voor de helft eigenaar van het bedrijf, later bezat Teeuwis Duyvis iets meer in het bedrijf. Na het overlijden van Teeuwis Duyvis in 1875 kwamen de zaken in bezit van zijn zoon Ericus Gerhardus Duyvis. Een aantal van de molens werd toen verkocht, maar Ericus Duyvis behield De Zaadzaaier.
Omstreeks 1900 kwam De Zaadzaaier in handen van Jan Huysman uit Koog aan de Zaan. Toen de meeste fabrikanten hun molens afstootten, begon Huysman nog een nieuwe olieslagersfirma. In korte tijd kocht hij de oliemolens De Prolpot, De Oranjeboom, De Oude Zwan, De Zeeman en Het Zwarte Kalf, alle staand op en rond de Hemmes in Oostzaandam. Met deze onderneming werd de basis gelegd voor de firma die tegenwoordig bekend staat als ADM Cocoa, voorheen Cacao de Zaan, een van de grootste cacaoverwerkende bedrijven ter wereld. Later verkocht Huysman twee van zijn molens, Het Zwarte Kalf werd in 1908 verkocht aan Pieter Boorsma en Hendrik Evenblij en De Zeeman aan P. Koning.
Op 1 juli 1912 werd te Zaandijk het olieslagerscontract ontbonden. Deze verzekering, die 185 jaar had bestaan, kende op het laatst nog 8 deelnemers, die gezamenlijk 5 olieslagerijen bezaten en nog 8 molens. Jan Huysman bezat bij de ontbinding nog 4 oliemolens, waaronder De Zaadzaaier.
In het begin gebruikte hij de molens nog voor het slaan van lijnzaad, later omstreeks 1905 werden de molens gebruikt voor de verwerking van partijen cacao-afval, gekocht op de beurs. De oude manier van persen leverde nog steeds meer cacaoboter op dan het moderne persen in de fabrieken. In 1916 kocht Huysman de cacaofabriek De Onderneming op, die in 1918 de naam De Zaan kreeg.
In 1916 was de Prolpot verkocht, die een jaar later verbrandde. De drie overgebleven molens bleven in werking, voor zolang het duurde. Rond 1920 had de firma Huysman de molens niet meer nodig en werden zij voortaan verhuurd. De Zaadzaaier kreeg molenaar Jaap Kit als huurder.
De molen heeft tot 1924 op windkracht gewerkt. Eind 1924 werd de molen uitgerust met een ruwoliemotor en kwam het wiekenkruis tot stilstand. Ondanks nog een poging van De Zaansche Molen om onttakeling te voorkomen, werd rond 1926 van drie enden het hekwerk afgezaagd. Op 12 juli 1928 verloor de molen zijn buitenroed aan oliemolen De Oranjeboom. Deze oliemolen stond even ten zuidoosten van de Zaadzaaier op de Hemmes en was ook eigendom van Huysman. Kort daarna verkocht Huysman de molen aan de firma Schoemaker, zij gebruikten de molen als opslagplaats. In de jaren die volgden, raakte de Zaadzaaier verder in verval en werd hij stukje bij beetje onttakeld. In 1935-1936 verloor De Zaadzaaier zijn kap met de resterende roed. De overgebleven molenromp met de schuur werden in mei-juni 1947 gesloopt. Op de eens zo molenrijke Hemmes resteerde toen alleen nog de schuur en onderbouw van De Oude Zwan en een stukje schuur van De Kogmeeuw. Tot enkele jaren terug waren de oliebakken van De Zaadzaaier nog zichtbaar. Een van de kantstenen van De Zaadzaaier werd in 1974 gebruikt bij de restauratie van oliemolen De Bonte Hen.
Bronnen:
- “de Zaende” 2e jaargang 1947 blz. 136
- “de Zaende” 4e jaargang 1949 blz. 259
- “de Zaende” 5e jaargang 1950 blz. 79
- “Encyclopedie van de Zaanstreek” 1991 blz. 139-143/ 185-187
- “Duizend Zaanse Molens” P. Boorsma 1968 blz.140
- “Het Olieslagerscontract” R. Couwenhoven 2002 blz. 51/ 87-89/ 106
- “Gedenkboek van het olieslagerscontract” 1912
- “Zaanse windmolens” P. Boorsma 1939 blz. 250-251
F. Rol
-----
De directeur van gemeentewerken van Zaandam meldde op 7 oktober 1926 aan de burgemeester dat J. Kit uit Wormerveer (Kit was overigens inmiddels verhuisd naar Koog aan de Zaan) van plan was de stelling, kap, as en roeden van De Zaadzaaier te laten verwijderen. Deze Jacob Kit had de molen dus overgenomen van Jan Huijsman, maar wanneer dat precies gebeurde is nog niet achterhaald.
Het bestuur van de Zaansche Molen vroeg op 16 oktober de hulp van het gemeentebestuur bij het behoud van de molen. Men schreef: 'In het voorjaar van 1925 waren wij vergeefs in gesprek met Kit. Er volgden eindeloze onderhandelingen die eind juni tot het gewenste resultaat leidden. De vereniging De Zaansche Molen zegde financiële steun toe bij het onderhoud van de molen. Er werd een notariële overeenkomst opgesteld, maar Kit weigerde deze acte te tekenen. Hij wilde plotseling niets meer weten van een overeenkomst, hoewel hij er zelf op had aangedrongen. Niet lang daarna liet hij drie van de vier wieken onttakelen. De hekkens werden er afgehaald.' De molen stond toen lang in het kruis met alleen nog de onderste wiek van hekkens voorzien.
Jacob Kit bleef eigenaar tot 1928. Hij verkocht De Zaadzaaier, die toen al geen windmolen meer was, aan NV Maatschappij tot Handel en Industrie v/h Jan Schoemaker in Zaandam. De schuur kwam uiteindelijk in bezit van Cacao de Zaan uit Zaandijk en dit bedrijf liet deze schuur in 1949 slopen. Dat is twee jaar later dan tot nu toe bekend was.
Bron: GAZ. OA-0059 inv.nr. 1567.
Ron Couwenhoven, 23 juni 2018.
Molen 01089 De Zaadzaaier, eerder De Lastdrager (Zaandam-Oost)
De onttakeling in 1937
Molen 01089 De Zaadzaaier, eerder De Lastdrager (Zaandam-Oost)
De Hemmes Groep wil op dezelfde plek een nieuwe energiemolen laten bouwen door Bart Nieuwenhuizen. Deze moet met 90.000 kWh per jaar ca. 30 huishoudens van stroom voorzien. Als begin 2022 de financiering (ruim 2 miljoen euro) rond is, zal de bouwvergunning worden aangevraagd en kan na bodemsanering op zijn vroegst in 2023 met de bouw worden begonnen.
De Hemmes Groep wil op termijn ook De Koopman en De Roggebloem als energiemolens herbouwen.
Bron: "Herbouw De Zaadzaaijer lijkt nu toch haalbaar", art. door Ronald Massaut in NHD/ Dagblad Waterland, 23 sept. 2021.
Met de toekenning van de laatste subsidie voor herbouw van molen De Zaadzaaijer is de weg vrij voor twee historische houtschuren, tiny houses, later mogelijk nog twee molens en een officiële houtopleiding voor restauratie en molenbouw. In 2022 moeten de voorbereidingen worden geregeld, in 2023 kan in theorie worden begonnen met de bouw van de replica.
Bron: "Oude tijden herleven op de Hemmes: Geld voor herbouw molen De Zaadzaaijer nu zeker", art. door Ronald Massaut in Noordhollands Dagblad, 15 feb. 2022.
