Deze molen is in 1692 gebouwd aan het Guispad, de wegverbinding tussen Zaandijk en Westzaan, aan de westkant van de Watering. Eén van zijn oprichters was inderdaad schoolmeester van beroep. De bijnaam 'De Gauwdief' zou te maken hebben met de snelheid waarmee de molen kon draaien en het gemak waarmee bij ook van een zwak windje kon profiteren. Ook wordt wel verband gelegd met het feit dat de molen in het verleden zijn water zou hebben onttrokken aan de Gouw (iets wat vermoedelijk niet klopt, omdat dit water tamelijk ver van de molen gelegen is).
Als uitzondering onder de Zaanse papiermolens was dit geen achtkante maar zeskante molen, bovendien nog slank ook. In het algemeen had een dergelijke vorm een groter effect van de wind op het wiekenkruis en dus eerder malen tot gevolg.
Op 20 september 1692 is De Schoolmeester met malen begonnen, aanzienlijk eerder dan de op 10 juni 1695 gedateerde windbrief doet vermoeden. De oorspronkelijk grauwpapier fabricerende molen schijnt na 1763 te zijn verbeterd, want in 1778 wordt hij een bastaard-papiermolen met 2 kuipen genoemd. Er werden toen blijkbaar betere papiersoorten gemaakt. In 1852 kwam De Schoolmeester in bezit van Gerbrand de Jong, telg uit een oud papiermakersgeslacht. Reeds eerder, in 1840, had deze de papiermolen De Kaarsenmaker te Koog aan de Zaan gekocht en in 1854 volgde nog de aankoop van De Vergulde Bijkorf te Zaandijk.
In 1871 zetten zijn zonen, onder de naam 'Firma Gebroeders De Jong' het bedrijf voort, waarna al spoedig De Kaarsenmaker werd afgestoten en in het najaar van 1873 gesloopt. De Schoolmeester werd in 1877 gemoderniseerd door vervanging van de schepkuipen door de nu nog bestaande primitieve langzeefmachine. Voor de aandrijving hiervan werd een stoommachine geïnstalleerd, die pas in 1948 door een benzinemotor werd vervangen. De toepassing van stoom betekende royement uit het Papiermakerscontract, omdat deze onderlinge brandwaarborgmaatschappij geen stoomgedreven fabrieken verzekerde. De aandrijving is daarna nog diverse malen veranderd: van 1948 tot 1964 een Ford benzinemotor; daarna tot 1979 een Bernard dieselmotor en sindsdien wordt de machine elektrisch aangedreven.
Voortdurend is dit bedrijf door brand bedreigd: De Vergulde Bijkorf kon men in 1880 met veel moeite nog behouden, maar verbrandde alsnog in 1902. Naast De Schoolmeester verrees toen een klein stoompapierfabriekje voor de fabricage van witpapier, dat de naam 'De Vergulde Bijkorf' kreeg. Er is daar echter maar kort papier gemaakt.
In 1915 ontstond in de molen een begin van brand, die echter tijdig kon worden geblust.
Voor brand is de molen verder gespaard gebleven, maar wél stortte bij de zware noordwesterstorm van 1 maart 1949 de droogschuur voor een groot deel in. De schuur werd hersteld, maar niet meer over de volle lengte (en is sindsdien zo'n 30 meter korter).
Eigenlijk is het een wonder, dat deze laatste windpapiermolen ter wereld nog bestaat, want rendabel was het bedrijf allang niet meer. Evenwel heeft de liefde van de familie De Jong De Schoolmeester van de sloper gered.
Opmerkelijk was ook de verknochtheid van het oude personeel aan dit bedrijf. Op 25 oktober 1929 overleed Willem Kat, 83 jaar oud, na niet minder dan 70 jaar op de molen te hebben gewerkt. Op 17 oktober 1955 was Cees Kruidenberg er 60 jaar als papiermaker werkzaam (waarvan de eerste tijd nog op De Vergulde Bijkorf).
De molen vervaardigde op de primitieve papiermachine nog steeds de papiersoorten Zaansch bord, het Economisch en het merkwaardige mospapier voor de scheepsbouw. Tegenwoordig wordt er nog steeds Zaansch bord in diverse kleuren gemaakt.
Constructie
De romp bestaat uit een zeskantconstructie met stijlen die zonder ondertafelement op de penanten zijn geplaatst. De stijlen zijn uit één lengte en lopen van af de begane grond tot aan de kap. Ze worden onderling gekoppeld door in feite vier bintlagen.
Opmerkelijk is de aanwezigheid van een eiken boventafelement met gaten waarin kruikrammen moeten hebben gezeten. Vermoedelijk zijn kap en boventafelement al eens vernieuwd en is voor het laatste materiaal gebruikt dat van een poldermolen afkomstig was. Naast de beide oorspronkelijke veldkruisen zijn, waarschijnlijk in de 19de eeuw, ter verstijving van de constructie per veld nog drie extra veldkruisen aangebracht.
Op de verdieping onder de kapzolder staat de aandrijving van de waterpomp opgesteld, welke via een kamwiel op de koningspil in beweging wordt gebracht. Beneden op de begane grond staan drie maalbakken ('Hollanders') die gebruikt worden om gestampte vodden fijn te malen. Deze worden rechtstreeks via een groot kamwiel aan het ondereind van de koningspil aangedreven. Op de begane grond staat ook de kapperij: vier stampers die de in een draaiende kuip liggende vodden fijnstampen en van af de koningspil via een wentelas in beweging worden gebracht.
Aan de zuidkant staat in een aangebouwde ruimte een koppel kantstenen opgesteld. Het kan via een aftak-as vanaf de koningspil in werking worden gesteld en was vroeger in gebruik voor het fijnmalen van oud papier. Dit koppel is in 1917 geplaatst, nadat de molen De Witte Veer te Zaandijk die papierpulp leverde, als gevolg van brand verloren was gegaan.
Aan de westkant is aan de molen een lange schuur aangebouwd. Het kleinste en direct aan de molen grenzende deel herbergt de papiermakerij met daarin een door een motor aangedreven roerbak. Het grootste westelijke deel is als droogschuur in gebruik. Tussen de papiermakerij en de droogschuur bevindt zich de pakkamer waarin de twee kalanders of pletrollen.
De kalanders worden via een lange aandrijfas vanaf de koningsspil in beweging gebracht. Zij dienen om de droge vellen ruw papier door pletten gladder te maken.
Een deel van de gaandewerken moet afkomstig zijn uit de in 1911 te Makkum (Frl.) afgebroken papiermolen Het Springend Hert. Drie maalbakken, kapperij en kalanders werden verkocht ten behoeve van De Schoolmeester.
Nog een interessant bouwkundig aspect: de stelling wordt bij deze molen geheel gevormd door het dak van de molenschuur en is daarmee geen zelfstandige constructie. Dit wordt op z'n Zaans een "platting" genoemd.
Op 6 februari 2013 werd er een nieuwe buitenroede gestoken, de oude Potroede was helemaal 'op' en kon niet meer worden hersteld. Iets meer dan een jaar later, 27 februari 2014, brak tijdens het malen de binnenroede waarbij ook behoorlijke schade aan kap en ophekking van de andere roede ontstond. Nog dezelfde dag werden met een hoogwerker de zeilen weggehaald (het wiekenkruis kon niet meer worden rondgedraaid); de volgende dag verwijderde men de restanten van de gebroken roede. Korte tijd later was de schade voorlopig hersteld; begin april 2014 maalde de molen met één roede verder en op 14 oktober 2014 werd een nieuwe binnenroede gestoken.
Evenwel diende zich laat in 2024 een tegenvaller aan: er wordt getwijfeld aan de kwaliteit van de (nog betrekkelijk jonge) roeden en men heeft de molen in principe een draaiverbod opgelegd. Omdat echter bij déze molen absolute stilstand onmogelijk is (de maalbakken, de roerbak en de papiermachine kunnen last van uitdroging krijgen en zo ontstaat dus enorme vervolgschade) zal er toch af en toe (moeten) worden gemalen.
