Molen Rijn en Lek, Wijk bij Duurstede

Wijk bij Duurstede, Utrecht
b

korte karakteristiek

naam
Rijn en Lek
modeltype
Ronde molen, stellingmolen
functie
korenmolen
bouwjaar
herbouwd
1730
bedrijfsvaardigheid
Maalvaardig
bestemming

Het malen van graan, thans op vrijwillige basis

adres
Dijkstraat 29
3961 AA Wijk bij Duurstede
Toon op Google Maps met andere molens in de buurt  
Toon op Google Maps met andere molens in de buurt
Ten Bruggencate-nr.
00084
oude dbnr.
B855
Meest recente aanpassing
| Streek
media-bestand
Molen 00084 Rijn en Lek (Wijk bij Duurstede)
Louis Maas (6-8-2019)

locatie

plaats
Wijk bij Duurstede
gemeente
Wijk bij Duurstede, Utrecht
streek
Kromme Rijnstreek
kadastrale aanduiding
Gemeente Wijk bij Duurstede, sectie B, nrs. 930, 1403, 2142 en 2143
geo positie
X: 152405, Y: 442562
N: 51.97147, O: 5.34944
biotoopwaarde
5 (goed)
landschappelijke waarde
Bijzonder groot; zeer goed in de wind en het zicht gelegen

contact en bezoek

bezoek/postadres
Dijkstraat 29
3961 AA Wijk bij Duurstede
molenaar
Camiel Damen / Gerben Terpstra / Louis Maas / Vincent Bart / Henk Geerts
telefoon
06-14032767
open voor publiek
ja
open op zaterdag
ja
open op zondag
ja
op afspraak
ja
openingstijden

In principe woensdag en zaterdag 13.30 - 17.00 uur en verder als de molen draait. 

toegangsprijzen
winkelinformatie

In de molen verkoop meel/molenproducten

meelverkoop
ja
museuminformatie
gericht op scholen
ja
informatie voor scholen

Voor scholen is een speciaal lesprogramma beschikbaar, waarbij een rondleiding gecombineerd wordt met een lespakket. Hiervoor kunt u contact opnemen met het secretariaat via info@molenrijnenlek.nl. Tarieven Groepsbezoeken/rondleidingen: Volwassenen€ 2,50 p.p. Jeugdigen tot 18 jaar € 1,50 p.p. Scholen/scouting € 1,75 p.p. incl. lesmateriaal. Groepsbezoeken zijn ook buiten het weekend mogelijk. De rondleiding duurt 1 tot anderhalf uur.

bijzonderheden

Naast de molen bevindt zich lunchroom De Graanschuur, tegenwoordig op commerciële basis geëxploiteerd (niet langer door een werkvoorzieningschap, al werken hier nog steeds mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt).

fietsroute
fietsroute in de buurt van Rijn en Lek via fietsnetwerk.nl

constructie

modeltype
Ronde molen, stellingmolen
krachtbron
wind
functie
romp
Ronde stenen molen op vierkante stenen onderbouw
kap
Gedekt met riet
inrichting

Eén koppel 17der en één koppel 16der kunststenen; twee sleepluiwerken met autoband (incompleet); borstelbuil (op eerste zolder)

versieringen

Aardige baard, donkergroen geverfd, wit afgebiesd, met op aparte witte fonds in rood de opschriften "1659" "1997" en daaronder "Rijn" "&" "Lek".

Gevelsteen met een (inmiddels moeilijk leesbare) tekst, geplaatst na de overname van deze molen door "De Hollandsche Molen".

plaats bediening
stellingmolen
bediening kruiwerk
buitenkruier
plaats kruiwerk
bovenkruier
kruiwerk
Engels; 36 ijzeren rollen. Kruirad.
vlucht
24,00 m.
vang
Vlaamse vang; 4 scharnierende stukken. Vangbalk met haak; vangstok. Kneppel; pal.
overbrenging

Bovenwiel 74 kammen
Bovenschijfloop 35 staven
Spoorwiel 94 kammen
Steenschijflopen 28 staven
Overbrengingsverhouding 1 : 7,01

hoogte
van de stelling: 9,05 m. (vanaf de straat).
wiekvorm
Oud-Hollands
Kantel uw mobiel om de tabellen helemaal te zien
wiekenkruis
fabrikant roenummer positie bouw fabricagejaar jaar gestoken positie jaar verdwenen lengte
media-bestand
Roede 336, Buurma/Naaijer
Buurma/Naaijer
✉︎ 336 buiten 1997 1998 buiten aanw. 24,00
Buurma/Naaijer ✉︎ 337 binnen 1997 1998 binnen aanw. 24,00
media-bestand
Roede 1773, Pot
Pot
✉︎ 1773 buiten 1896 1960 buiten 1998 24,04
Pot ✉︎ 1774 binnen 1896 1960 binnen 1998 23,82
Fransen ✉︎ g.n. binnen 1930 1930? binnen 1960 24,00
Fransen ✉︎ g.n. buiten 1930 1930? buiten 1959 24,40
wiekverbeteringen

Op deze molen is nooit een wiekverbetering toegepast.

bovenas
fabrikant asnummer fabricagejaar jaar gestoken jaar verdwenen lengte
media-bestand
As ?, De Prins van Oranje
De Prins van Oranje
✉︎ ? 1874 1874? aanw. 05,93
afbeelding van onze ondersteuners

geschiedenis

toestand
werkend
bouwjaar
onderbouw 14e eeuw
bedrijfsvaardigheid
Maalvaardig
bestemming

Het malen van graan, thans op vrijwillige basis

omwentelingen
eigendomshistorie

Vereniging De Hollandsche Molen is eigenaar sinds 1929.

geschiedenis

De korenmolen Rijn en Lek is oorspronkelijk gebouwd als runmolen. Eén molen ter plaatse, bekend geworden als "de Molen van Ruysdael" had namelijk als enige aldaar het maalrecht, zodat er geen andere korenmolens in Wijk bij Duurstede mochten worden gebouwd. Run is fijngemalen eikenschors dat in het proces van het leerlooien als grondstof wordt gebruikt. Maar al heel lang (onbekend is, hoe lang precies) is deze molen als korenmolen ingericht.

De stadspoort waar de molen op is gebouwd, is zelf rond 1370 gebouwd en heette de Leutertoren. Later is deze verbouwd tot kleine stadspoort, enkel geschikt voor voetgangers. Pas in 1654 (dus vrij kort voor de bouw van de molen) is de Leutertoren definitief tot stadspoort verbouwd. De Leuterpoort zelf was voorzien van twee voorpoorten, die in 1872 werden afgebroken. Op een enkele oude foto zijn zij nog te zien.

Die verbouwing uit 1872 was bepaald niet de laatste die deze stadspoort met molen onderging: in 1964 werd de gehele buitenste schil van molen en poort verwijderd en ingeboet met een hardere baksteen. Daarmee zijn uitwendig veel details verloren gegaan (al was technisch gezien goed werk geleverd). Aan de zuidoostzijde in de poort verdween het luik. Nu bevindt zich daar de gevelsteen ter herinnering van het herstel en aankoop door DHM in.
In de poort zijn op straatniveau ook veel wijzigingen aangebracht. Tenslotte verdween het trappenhuis aan de noordoostzijde. Door middel van een buitentrap kon men zo via een luik in de stelling de molen betreden.

Verhoging van de molen moet rond 1730 plaatsgevonden hebben. Toentertijd was steenfabrikant J. Pelt eigenaar. De kap is behoorlijk vertimmerd is en hoogstwaarschijnlijk oorspronkelijk kleiner geweest. Dit doet vermoeden dat de molen is vergroot en romp en kap op elkaar zijn aangepast. Zo is gebleken dat het (zeer grote) bovenwiel niet voor déze kap is gemaakt. De voeghouten zijn namelijk verder uit elkaar geplaatst om dit wiel meer ruimte te geven.
Een andere merkwaardigheid is de zeer lage positie van de donsbalk, recht boven het kaar van één van de koppels stenen. Deze constructie is van latere datum: een eerdere donsbalk was duidelijk dunner.
De balken waarin de steenspillen zijn gelagerd vormen een ‘houtje-touwtje-constructie’, die in het algemeen niet door molenmakers werd toegepast. Ook zijn in de loop der tijd vensters van ramen en deuren gewijzigd en/of toegevoegd.

Gezien het grote formaat van het bovenwiel kan aangenomen worden dat dit ooit rechtstreeks de runsteen aandreef. Begin 19e eeuw (vóór 1819) is men ook graan gaan malen toen de Buitenmolen, de standerdmolen op de hoek van de Steenstraat en de Veldweg, verdween.
Let wel: tussen 1814 en 1819 is voor ƒ 4000,-- vertimmerd aan de molen. In die tijd kostte een nieuwe molen ca. ƒ 5000,-- dus de conclusie is gerechtvaardigd dat de molen toen zeer grondig verbouwd moet zijn. Waarschijnlijk is toen een koningspil met spoorwiel aangebracht met daarop vier koppel stenen. Eén ervan was nog een runsteen en lag waarschijnlijk op de maalzolder (hier op stellinghoogte).
Op enkele schilderijen uit de 18e eeuw is nog een kuip met keerschijven te zien. Het is bekend dat er in het verleden flinke reparaties hebben plaatsgevonden aan de kap. Mogelijk is tussen 1814 en 1819 ook de kruivloer met kuip vervangen. Maar ook de huidige kuip is zeer oud!

De Rijn en Lek wordt thans beschouwd als voorbeeld van de overgang van het zware stenen molentype, tegenwoordig torenmolen genaamd, naar de duidelijk lichtere, voornamelijk conisch gebouwde, ronde stenen bovenkruier. Er zijn bepaalde overeenkomsten met torenmolen "De Zwaan" te Lienden en dat is vermoedelijk geen toeval: bij de bouw van díe molen was een molenmeester uit Wijk bij Duurstede betrokken! 

Het heeft er even naar uitgezien, dat de "Rijn en Lek" het tweede kwart van de 20ste eeuw niet zou halen: in 1924 stond de molen te koop en dreigde de sloop. Een plaatselijk comité verzette zich hiertegen en stelde in 1929 de jonge Vereniging De Hollandsche Molen in staat om molen en poort aan te kopen.
In 1930 werd een eerste restauratie uitgevoerd, waarbij twee nieuwe Fransen-roeden werden gestoken.

Op 7 januari 1959 brak tijdens het malen de buitenroede. De schade werd vrij snel hersteld, maar helaas niet goed. Twee Potroeden, afkomstig van De Nijverheid te Erp, werden gestoken (ook de andere Fransen werd vervangen) maar hiermee bleek de molen niet vooruit te branden! Niet alleen waren die roeden twee meter ingekort, blijkbaar had men de hekkengaten niet of niet juist bijgestoken. In 1985 was - met enig succes - hieraan al gewerkt, maar pas nadat in 1998 nieuwe gelaste roeden waren gestoken kon de molen weer echt goed malen.

Bij een schilderbeurt in 2010 werden enkele kleuren weer gewijzigd naar de situatie vóór de laatste restauratie, nl. voorkeuvelens en windborden donkergroen, de voorzomen wit en op de roeden witte boorden bij de as.

Eind tachtiger jaren werd er een elektrisch hulpgemaal geplaatst, waardoor de levering van meel aan diverse bakkers beter gegarandeerd kon worden. Later is dit ondergebracht in de molen van Cothen.
De molen heeft een dubbel luiwerk. Eén voor recht naar beneden; deze komt uit in de poort (tegenwoordig onhandig en gevaarlijk!). Het tweede diende om vanuit de naast de molen gelegen schuur te luien. Na het beëindigen van het bedrijf werd de schuur apart verkocht; na aankoop door DHM werd de oude verbinding jammer genoeg niet meer hersteld. Ook zijn de twee gaffelwielen die deze luiwerken vroeger hadden, thans niet meer aanwezig.
Eveneens is nog maar kort geleden een silo verdwenen, die in de jaren '30 was aangelegd en waarvoor toen een extra luizolder werd aangebracht.
De molenschuur heeft twee verdiepingen; een op dijkhoogte, een op straatniveau.

 

aanvullingen

toelichting naam

De molen heeft de naam "Rijn en Lek" pas aan het begin van de negentiende eeuw gekregen, daarvoor was het 'de runmolen', of 'de molen op de Leuterpoort'. De naam is bovendien ook niet helemaal correct: de Nederrijn wordt pas 'Lek' op ongeveer een kilometer stroomafwaarts van de molen. De Kromme Rijn liep om het oude stadscentrum heen en het kanaal vlakbij is slechts aangelegd vanwege de waterlinie.

unieke eigenschap

De enige molen in Nederland die gebouwd is op een stadspoort.

Tal van aparte constructiedetails (zie 'Geschiedenis') wijzen erop dat deze molen min of meer 'op zichzelf staat' en zich moeilijk of niet laat vergelijken met welke andere stenen molen in Nederland ook.

literatuur

Nico Jurgens, Wijk bij Duurstede, molen Rijn en Lek, in: Molens 70 (2003) pp. 22 - 25.
F. Gaasbeek, De molen Rijn en Lek te Wijk bij Duurstede. Wereldberoemd dankzij een misvatting. (Hilversum 2010).

trivia

Het 'geheim' van de merkwaardige nis in de molen werd rond 1990 ontdekt door Nico Jurgens. Het blijkt namelijk om een plee te gaan en wel een uit de tijd, dat de molen er nog niet stond en de Leuterpoort nog alleen als stadspoort diende!

foto's

foto's