Molen Zoekplaatje: Paltrokmolen en korenmolen, Beets ??

geschiedenis

toestand

zoekplaatje

bouwjaar

verdwenen

geschiedenis

De afbeelding van een vermeende paltrokmolen en een korenmolen (?) in Oud-Beets (Frl.) zou eerder betrekking kunnen hebben op Beets in Noord-Holland.
Bron: "Het molenbestand in Friesland, een overzicht van het aantal der industriemolens in Frl. tot 1900", art. door drs. D.M. Bunskoeke in De Utskoat nr. 40, dec. 1985.
-----

Noch in Beets in Fryslân, noch in Beets in Noord-Holland hebben we enig spoor van een paltrokmolen kunnen vinden. De kerk op de tekening lijkt niet op de kerk van Beets NH, noch op die van Schardam (gem. Beets NH, noch op de 19e-eeuwse kerk van Oud-Beets (zie Wie weet waar deze kerk staat). Hij lijkt wel op de kerk van Beetsterzwaag. 
Het blijft vooralsnog een raadsel waar deze prent is gesitueerd.
Redactie.
-----

Moeilijk geval. Beetsterzwaag kerk en rogmolen [molen 07954] rechts klopt mooi. Links wel een vaart, nu nog een zaagmolen. 
H. van der Kaay, 8 nov. 2009

Ik ga ervan uit dat de prent op zijn jongst uit de achttiende eeuw moet dateren en ben van mening dat Beets (NH) dan niet afvalt. Tenslotte is de tekenaar geen Rembrandt en is van dergelijke prenten bekend dat ze wel vaker de werkelijkheid enigszins geweld aandoen (in dit geval de kruisvorm van de kerk).
In elk geval hebben in Beets tegen de ringvaart van de Beemster twee molens gestaan [molen 11602 en molen 00244] , waarvan de ene een korenmolen was (zie de Beemsterkaart van 1644/46, Waterlands Archief). Er kan hier korte tijd een paltrok hebben gestaan, tenslotte kwam dat in Edam ook voor.

Het is absoluut uitgesloten dat hier Beets (Frl) of Beetsterzwaag zijn bedoeld. Niet alleen zijn paltrokken in Friesland zeldzaam (ik ken alleen Bergumerdam, Franeker, Harlingen, Schenkenschans en Stavoren), maar bovendien stonden ze altijd in de buurt van groot vaarwater en in de achttiende eeuw alleen bij steden.
Bij Beets is uit die tijd geen bedrijfsmolen bekend en in Beetsterzwaag had de kerk in de achttiende eeuw nog een zadeldaktoren en geen spits.
Dick Bunskoeke, 13 nov. 2009

Beets (NH) is evenmin juist. Het is fout gegaan bij het later toegevoegde (?) onderschrift met de plaatsnaam, immers in een ander handschrift als dat van de tekenaar. Over die tekenaar heb ik nog wel wat gevonden:

Joost Berkhuijs tekende in Doetinchem, Zutphen en op de Veluwe (Over-Veluwe en Veluwezoom), voornamelijk tussen 1717 en 1723. In 1720 zijn er veel tekeningen in Zutphen gemaakt (bron: www.historischetopografie.nl/brouerius/toelever.htm). De tekening die als Beets bekend staat, past niet in de serie waarin het dorp voorkomt (bron: www.historischetopografie.nl/brouerius/combi_nld.pdf) omdat het de enige uit 1720 is, terwijl de rest in de buurt meest uit 1723 of later is.

De molen kan ik niet plaatsen in de Achterhoek of Veluwe (Langerak [molen 03123 of molen  01799 b]?
Dick Bunskoeke, 14 nov. 2009.
-----

Doetinchem houd ik niet voor onmogelijk. De standerdmolen zou dan de voorganger van de Walmolen zijn, en de rivier op de voorgrond de Oude IJssel.
De kerk is van de zijkant getekend, dus moet de tekening ongeveer van de zelfde kant gemaakt zijn als de ansichtkaart. De paltrokmolen stond een stukje naar links, buiten de foto. Hier zijn tot nu toe geen afbeeldingen van bekend.
Michiel Regelink, 29 april 2010

-----
De getoonde tekening staat te boek als een dorpsgezicht van over een betrekkelijk groot gebeid verspreid liggende dorp Beets in Fryslân. Het is een op afstand gemaakte pentekening waardoor details niet goed tot hun recht komen. De vorm van het kerkgebouw komt overeen met het kerkgebouw dat daar vanaf (in ieder geval) de twaalfde eeuw tot kort na 1880 stond. Er zijn verscheidene verbouwingen geweest, slechts over een paar verbouwingen is iets bekend. Zo is de aanvankelijk zeer spitse en hoge toren ingestort, lager herbouwd en nadien nogmaals gewijzigd. Ook is de achterzijde ingekort. Wat op de tekening ontbreekt is de klokkenstoel. Wel is een waterloop zichtbaar. Bij Beets lagen meerdere vaarten. Het kerkgebouw dat na de sloop van het oude gebouw is gebouwd, zag er totaal anders uit en is in het begin van de 80-er jaren afgebroken.

Over de afgebeelde molens het volgende. In het dorp Beets zou een korenmolen hebben gestaan. Wanneer deze is gesloopt is niet bekend. Vanwege het alom aanwezige geboomte was een nieuwe molen in het dorp geen handige plek. De nieuwe molen werd niet ver van de kerk gebouwd.

Michiel Osinga-Sanders, 14 november 2012
-----

Graag kom ik nog een keer terug op het zoekplaatje van de vermeende molens in Beets. Er is een aanvulling geplaatst, die misleidende informatie bevat.

De molen in Beets die wordt bedoeld verrees immers pas in de 19e eeuw! De situatie ter plaatse klopt in het geheel niet met de afbeelding uit de atlas van Schotanus/Halma (1718). Er waren destijds geen andere molens bij Beets dan voor de bemaling van de "Fennen", de vochtige weilanden. Zoals eerder betoogd komt de molen bij Beetsterzwaag niet in aanmerking.

Dan ook nog over de suggestie van Doetinchem. Dat is eveneens onjuist, niet alleen vanwege de totaal andere omstandigheden van de beide molens ten opzicht van de kerk. Het kan ook niet omdat de zaagmolen in 1720 nog niet bestond! In oud-archief Doetinchem inv.nr. 11 staat dat op "Otto Horstink, versoekende op het Kerkenland om een windsaagmolen te moogen setten" positief werd besloten op 15 februari 1767. Twee jaar later werd bepaald wat hij voor het land jaarlijks aan pacht moest betalen, dus toen stond de molen er. Dat is overduidelijk dus pas veel later.

Helaas, het raadsel blijft dus bestaan...
Dick Bunskoeke, 16 nov. 2012.
-----

Nog even een aanvulling: ik wil met nadruk nog eens pleiten voor Uitgeest, want die situatie klopt wel degelijk. De bekende paltrok kende vlakbij een "meel mole" als buurman volgens de bekende kaart van Uitwaterende Sluizen (1734), zie bijlage. Als de tekenaar in het weiland zat waar "meel mole" staat, kloppen de zichtlijnen volgens mij exact! Alleen de brug en de vaart zijn zo niet te plaatsen, maar dit is de best passende oplossing die ook strookt met historische feiten. 
Dick Bunskoeke, 16 nov. 2012.